چکیده:
میرزا غلامرضا اصفهانی (1246 ه.ق.) خوشنویس دوره قاجار، شخصیتی جامع با شیوه خاص در تاریخ خوشنویسی ایران است که از نوادر خوشنویسان دوره قاجار محسوب میشود. میرزا غلامرضا بهتمامی دانگها و قالبهای رایج در خوشنویسی تسلط داشته و خصوصا در قالب سیاهمشق شیوه نو ایجاد کرده است. غلامحسین امیرخانی (1318 ه.ش.) از خوشنویسان معروف دوره معاصر و ازجمله هنرمندانی است که در دورههای متفاوت حیات هنری خود شیوه تلفیقی را گزیده و ردپای آثار بزرگانی چون میرعماد، خوشنویس مشهور دوره صفویه و بهویژه محمدرضا کلهر خوشنویس دوره قاجار، در آثار وی دیده میشود. در بررسی آثار میرزا غلامرضا اصفهانی و غلامحسین امیرخانی به تفاوتهایی آشکار در اجرای چلیپا برمیخوریم؛ ازاینرو در این مقاله دو چلیپا که متن یکسان دارند را موردبررسی قرار دادهایم. هدف این مقاله مطالعه تطبیقی و شیوهشناسانه چلیپایی از غلامرضا اصفهانی و غلامحسین امیرخانی است تا از این طریق به سوال اصلی پژوهش یعنی مزیتهای زیباییشناسی آثار میرزا غلامرضا اصفهانی و غلامحسین امیرخانی پاسخ داده شود. در این مقاله سعی بر آن است تا قواعد بهکاررفته در نگارش این دو اثر با توجه به شباهت ظاهری استخراج شود تا ازاینجهت وجوه اشتراک و افتراق ساختاری آنها مشخص شود. این مقایسه بر طبق آنچه در سنّت خوشنویسی وجود دارد ترتیب یافته، بدینصورت که ابتدا مفردات، سپس کلمات و در پایان، ترکیب واژهها و سبک کرسیبندی دو اثر موردبررسی قرار گرفته است. نکات بهدستآمده در مرحله نتیجهگیری، میتواند برای هنرمندان خوشنویس راهگشا و سودمند باشد. این تحقیق از نوع تحقیقات کاربردی بوده و با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی انجام پذیرفته است. یافتهاندوزی به شیوه کتابخانهای و تجزیهوتحلیل آن کیفی و غیر نقلی است.
خلاصه ماشینی:
این دست از پژوهشها صرفا بر پایۀ گزارش تاریخی اما در نوع خود کمنظیر و پرمایه است که از آن جمله میتوان به نمونههایی که در ذیل آمده اشاره کرد: مهدی بیانی (1340) "احوال و آثار خوشنویسان"؛ حبیبالله فضائلی (1350) "اطلس خط" و (1362) "تعلیم خط"؛ میرزا حبیب اصفهانی (1369) "تذکره خط و خطاطان"؛ حمیدرضا قلیچخانی (1388) "فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته".
در تحلیل نهایی شیوۀ امیرخانی میتوان این جمعبندی را به دست داد که در بعد شکل دادن ساختار، ترکیب و هندسۀ شیوۀ استاد، بیشترین تأثیر از آن میرعماد و در بعد فرم و شکل ظاهری و همچنین شاکلۀ مفردات و کلمات و اصل اندازۀ حروف و تناسبات آنها بیشترین اثرپذیری از مکتب کلهر به عمل آمده است و در دورۀ معاصر خط ایشان با مایههای خط اساتید حسن و حسین میرخانی و استاد کاوه راه کمال را در پیش گرفته است (همو، 1389: 636).
از بررسی تصویر 5 چنین برمیآید که در ابتدای شروع چلیپا، میرزا غلامرضا کلمۀ «یا» را نیم نقطه بالاتر از سطر ابتدایی چلیپا قرار داده، درصورتیکه امیرخانی کلمۀ «یا» را دقیقا روی خط کرسی نوشته است.
در نوشتن کلمۀ «حاجتی» همانطور که در تصویر آورده شده است میرزا غلامرضا اصفهانی «حا» که جزء کلمۀ حاجتی است را کاملا بر روی خط کرسی سوار کرده، در مقابل امیرخانی حدودا پنج نقطه بالاتر و بر روی کلمۀ قبل از خود یعنی «بک» نگاشته است.
فرم ظاهری کلمات مشابه موجود در سطر اول چلیپا غلامحسین امیرخانی میرزا غلامرضا اصفهانی (نگارندگان) تصویر 5.
فرم ظاهری کلمات مشابه موجود در سطر دوم چلیپا غلامحسین امیرخانی میرزا غلامرضا اصفهانی تصویر 6.
فرم ظاهری کلمات مشابه موجود در سطر سوم چلیپا غلامحسین امیرخانی میرزا غلامرضا اصفهانی تصویر 7.