چکیده:
هدف پژوهش: این پژوهش با هدف بررسی تذهیبهای قرآنی عصر تیموری محفوظ در موزه آستان قدس رضوی انجام شده است و ضمن شناسایی آرایههای قرآنی همچون: شمسه، دعای افتتاح، سرلوح، صفحات متن (حاشیه صفحات)، نشان آیات (جزء، سجده، حزب)، گلآیهها، فهرست سورهها و صفحات ختم، بهنحوه صفحهآرایی و ساختارشناسی فرم نقوش و رنگ میپردازد. از طرفی، مطالعه در این زمینه بهمنظور دستیابی به آرمان والایی است که در اطلاعات کتابهای آموزشی رشته هنر تذهیب و ارتقای نظام آموزش هنری ایران کمتر به آن توجه شده است.
روش پژوهش و جامعه آماری: پژوهش پیشرو به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی _ تحلیلی صورت گرفته و اطلاعات از طریق منابع کتابخانهای و گردآوری تصاویر بهصورت میدانی از موزههای موردنظر جمعآوری شدهاست. با مطالعه آثار قرآنی موزه آستان قدس رضوی و مشورت با کارشناسان خبره این بخش، هفت نسخه نفیس سنددار مرتبط با عصر مذکور و زمینه مطالعه پژوهش حاضر به روش هدفمند انتخاب شد. با مشاهده این نسخهها، ویژگیهای آرایههای آن مشخص شده است.
یافتههای تحقیق: یافتهها نشان داد ساختار عناصر بصری شامل انواع نقوش تزئینی اسلیمی، ختایی، هندسی و خوشنویسی است. نقوش اسلیمی با 38.8% بیشترین نقوش تزئینی را دربردارد، گلهای ختایی22.4% و 3.4% نقوش هندسی و 27.3% توزیع خوشنویسی در صفحه است. صفحهآرایی به صورت 3کتیبهای، 5کتیبهای و 6کتیبهای ساختاربندی شده است. صفحات بهطور میانگین با تقسیمهای طلایی آراسته و تدوین شدهاند. لاجورد و طلا غالبترین رنگهای بهکاررفته در این آثار است.
نتیجهگیری: موزه آستان قدس رضوی از جمله کلکسیونهای عظیم در جهان است و قرآنهای مذهّب فاخر و نفیسی را در خود گنجانده است. نسخههای قرآنی عصر تیموری در آن از ویژگیهای خاصی برخوردار است؛ از جمله آن استحکام، منطق، نظم و ریتم، تقارن، ترکیببندیهای ساماندهیشده، صفحهآراییهایی بر مبنای تناسبهای طلایی از جمله مولفههای برجسته نسخههای مورد مطالعه هستند. از اینرو، شناختن ساختار فرمی عناصر تزئینی _ بصری و عناصر نوشتاری و بهکارگیری آنها در قرآنآرایی، لازمه فهم دقیق از اصالت نقوش است. از نقوش تزئینی اصیل مانند اسلیمی، ختایی، هندسی و خطوطی همچون نسخ، محقق و... در آراستن قرآنهای تیموری مورد مطالعه بهرهبرده شده است که بیانگر مشخصههای اصلی تذهیبهای قرآنی عصر تیموری است و استفاده از این عناصر، در تثبیت و تحکیم مبانی فکری نظام آموزشی هنری کشور نقش بسزایی دارد.
خلاصه ماشینی:
تحقیق درباره محتوای حاشیههاکه دارای اطلاعات کاربردی وعینی مرتبط با متن کتاب است، میتواند در خدمت فهرستنگاران بهعنوان منبعی مهم وقابل استناد در شناسایی نسخههای خطی ناشناخته مؤثر واقع شود؛ همچنانکه منبع مستندی است برای نسخهپژوهان و مصححان نسخههای خطی در جهت شرح و توضیح مطالب متن کتاب.
جامعه آماری: 18 هزار نسخۀ خطی اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانه آستان قدس رضوی است که با مراجعه به فهرست این مجموعه در موضوعات مختلف، 100 نسخه حاشیهدار از این مجموعه برای انجام تحقیق انتخاب و حاشیههای آنها بررسی شده است.
بر اساس منابع کهن، حاشیهنویسی در نسخههای خطی به چهار دلیل انجام میشده است: 1) ثبت صحیح لغات و اسامی، 2) آوردن واژههای افتاده و سقطاط، 3) افزودن مطالبی در تفسیر، شرح و نقد یک متن، 4) نوشتن عنوانهای بخشها و فصلهای کتاب (رودگر،1390).
بررسی فراوانی محتوای حاشیهها در نسخههای منتخب میزان فراوانی حاشیهها و نوع ارتباط آنها با متن در 100 نسخۀ خطی اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانه آستانقدسرضوی، به شرح زیر ارائه میشود: الف) فراوانی محتوای حاشیهها میزان فراوانی محتوای حاشیه 100 نسخه خطی مورد تحقیق، در جدول و نمودار زیر نشان داده شده است: <رجوع شود به تصویر صفحه> چنانکه درجدول و نمودار فوق مشاهده میشود، بیشترین فراوانی محتوای حاشیهها مربوط به تصحیح متن در حاشیه با 80 نمونه(5/45%) وسپس توضیح، شرح و نقد عبارتهای متن با 62 نمونه (2/35 %) و معنی لغات و اصطلاحات با 22 نمونه (5/12%) و در آخر فهرست مطالب با 12 نمونه (8/6 %) است.