چکیده:
مصحّحان محترم چاپ مسکو و بنیاد شاهنامه فردوسی به سرپرستی شادروان مینوی با عنایت به ضبط نسخه پایه (لندن مورخ 675) و خالقی مطلق به پیروی از ضبط نسخه اساس(فلورانس مورخ 614) و لندن و دستنویسهای دیگر، ضبط «آگند» را در بیتی از داستان سیاوش (به جامی که زهر آگند روزگار/ ازو نوش خیره مکن خواستار) بهنادرست بر ضبط «افگند» ترجیح دادهاند. ضبطی دیگر از این واژه(به گونه «افگنی») در مصراع دوّم بیتی دیگر از داستان سیاوش - که در حکم ضرب المثلی است – به چشم میخورد که از بخت بد خالقی مطلق آن را هم به گونهای نادرست آورده است: «سرانجام گفتند کاین کی بود؟/ که جایی که زهرآگنی می بود». نگارنده با دیدی استوار بنابر نمونه ها و دلیل های آمده، تصحیح بیتها را به ترتیب چنین میداند: «به جامی که زهر افگند روزگار...» و «... به جامی که زهر افگنی می بود».
در این جستار در مییابیم حکیم واژگان «افگند» و «افگنی» را همچون دیگر واژگان شاهنامه از سر دقّت و وسواس لازم برگزیده است. به نظر نگارنده ضبط هایی چون «افگند» و «افگنی» (به معنی ریختن و ساختن و پروردن) در پیوند با جام با توجّه به نمونههایی از شاهنامه و متون ادب پارسی معنای دقیقی دارند و برابر عامیانه آن در گویش مردم؛ یعنی «انداختن» بهمعنی ریختن، ساختن و پروردن شراب است (نظیر سرکه انداختن، ترشی انداختن، شراب انداختن). از سویی فعل «آگند» از گذشتههای زبان فارسی به معنی پر کردن است و در ادب پارسی بیشتر برای پرکردن مشک و عبیر و عنبر در جام بهکار رفته است. گفتنی است «نوش» در بیت «به جامی که زهر افگند روزگار...» با توجّه به بیت دیگر: «... به جامی که زهر افگنی می بود» معنای صریح و آشکار(شراب) دارد و ایهامی دربرندارد. ازاینرو، نگارنده با معنای «پادزهر و تریاک» با توجّه به فعل «افگنی» (به معنی ریختن و پروردن) در اینجا موافق نیست.
خلاصه ماشینی:
به جامی که زهر افکنی می بود) با تکتک اجزا و واژگانش در بیت زیر آمده است: به جامی که زهر [افکند] روزگار ازو نوش خیره مکن خواستار بهنظر نگارنده با توجه به ضبط اکثر نسخهها و شواهد و قراینی که در پی میآید، ضبط «جامی» و «افگنی» در بیت زیر ترجیح دارد و تصحیح این بیت را نیز مطابق با ضبط نسخۀ لندن 675 (فردوسی، 1384، پشت برگ52) و اکثر نسخههای استفادهشدۀ خالقیمطلق(فردوسی،1386: 2/230) بهگونۀ زیر درنظردارد که در چاپ مسکو(فردوسی، 1965: 3/30) و تصحیح مینوی(فردوسی، 1369: 1/26) نیز چنین است: سرانجام گفتند که «این کی بود ؟ به جامی که زهرافگنی می بود؟ همین شاهدمثال و شواهد و قراین بعدی دلیلی تواند بود بر اینکه گاه ناچاریم از ضبط نسخۀ اساس(فلورانس 614) که در هر دو بیت ضبط «آکند» و «افکنی» دارد، گذر نماییم و بیت مورد بحث را به قیاس بیت «...