چکیده:
عطّار نیشابوری زندگی پیامبراسلام(ص) را با استناد به آیه ها و حدیث ها و روایت های دینی تبیین کرده است. بینش عارفانه او در تصویرآفرینی شخصیّت پیامبر(ص) تاثیر بسزایی داشته است. عطّار بنا بر بینش توحیدی خود، پیامبر(ص) را پیشوای مسلمانان در هر دو عالم دانسته و اصطلاح های عارفانه را برای ایشان به کار برده است. سوال پژوهش آن است که چرا عطّار در آثار خود تلاش کرده مفاهیم و اصطلاح های عرفانی را با شخصیّت عظیمالشان پیامبر(ص) انطباق دهد. بهنظر میرسد که عطّار استعاره ها و تشبیه هایی را برای وجود نورانی پیامبر(ص) به کار برده تا معرفت روحانی و مقام قرب الهی آن حضرت را در پیشگاه خالق بیهمتا نشان دهد. در این پژوهش، تحمیدیه عطّار در آغاز منطق الطیر و توصیفی که در آن بیت ها از پیامبر(ص) شده به لحاظ محتوایی و ساختار ادبی نقد و بررسی میشود. در این پژوهش تبیین شده که شعر عطّار سرشار از اظهار ناتوانی در توصیف شخصیّت جامع الاطراف نبی مکرّم اسلام(ص) و اسرار وجودی ایشان و خصوصیت های اخلاقی و رفتاری آن حضرت(ص) است. علاوه بر این، نتیجه پژوهش نشان میدهد که توصیف های عطّار در آثارش با عشق به پیامبر(ص) ترکیب شده و سبب گشته که عطّار وجود پیامبر اکرم(ص) را نمونه تمام عیار انسان کامل بیابد.
خلاصه ماشینی:
برجستهترین صفتهایی که عطار در نعت خود برای پیامبر(ص) بیان کرده، عبارتاستاز: مقام پیشوایی، جایگاه والا در دنیا و آخرت، معراج، رحمةللعالمین، مایۀ فخر خالق و تمام مخلوقات، وسعت نبوت در زمان و مکان، نداشتن دلبستگی به دنیا، مظهر انسان کامل، آورنده کاملترین دین و کتاب آسمانی، مژدۀ ظهور ایشان در دینهای قبلی، ناتوانی در درک مقام ایشان، مقام قرب الهی، سوگند خوردن خدا به جان ایشان، جاودانگی دین اسلام، شفاعتکنندگی و استمداد از ایشان برای طلب بخشش؛ ولی بااینهمه، باید پذیرفت که توصیف شخصیت والای پیامبر(ص) برای شاعران مصداق کاملی برای بیت زیر است: معانی هرگز اندر حرف ناید که بحر بیکران در ظرف ناید (شیخمحمود شبستری) عشق به پیامبر(ص) عطار درد طلب و عشق به انسان کامل و پیروی از او را در عمق وجود خویش حس کرده و آنقدر در این زمینه سخن رانده که میتوانیم واژۀ «درد» را یکی از کلیدواژههای آثار او بهشمار آوریم.
از آنجاکه افلاک با عنایت پیامبر(ص) خلق شدهاند، مطیع امر او هستند، بهطوری که خورشید در اطاعت از امر او برمیگردد و «ردالشمس»(فروزانفر، 1362: 172) واقع میشود: ماه از انگشت او بشکافته مهر در فرمانش از پس تافته (عطار،1372: 18) نظام هستی خاکسار پیغمبر اسلام همانطور که عطار اشاره کرده، دلیل اطاعت عناصر هستی از امر پیامبر(ص) در این است که کائنات و نظام آفرینش وجود خود را مدیون پیامبر(ص) میدانند: هر دو گیتی از وجودش نام یافت عرش نیز از نام او آرام یافت (همان:15) هر نظر کز حق به سوی او رسید کوکبی گشت و طلب آمد پدید (همان:16) دراینراستا تمام انسانها و ارکان هستی خود را خاکسار وجود مقدس و نازنین پیامبر(ص) میدانند: جان پاکان، خاک جان پاک اوست جان رها کن، آفرینش خاک اوست (همان:15) نتیجهگیری عطار در آغاز منطقالطیر یکصدوچهلوسه بیت در نعت رسول اکرم(ص) سروده و علاوه بر احساسات و عواطف خود نسبت به پیامبراسلام، صفتها و فضیلتهای زیادی از خصایل ارزندۀ ایشان را برشمرده است.