چکیده:
فهم باطنی از شریعت در میان عالمان شیعی با فراز و فرودهایی در طول تاریخ همراه بوده است. اگرچه کمتر عالم شیعی میتوان یافت که منکر باطن برای دین باشد، نبود توجه کافی به باطن شریعت نوعی ظاهرگرایی افراطی و خشک ضد عرفانی را در میان عالمان شیعی مینمایاند. در این میان، نگاه باطنی شهید ثانی همسو با رویکرد رایج در میان عارفان مسلمان است. از نگاه وی، اصالتدادن به باطن و تبعیدانستن ظاهر بر اهمیت بُعد باطنی دین میافزاید. بنابر این رویکرد، عالمان رسمی محتاج عالمان حقیقیای هستند که بر علوم حقیقی اشراف دارند و جایگاه ایشان بسیار برتر از عالمان ظاهری است. به باور شهید ثانی، در میان اعضا و اعمال انسان نیز، قلب و اعمال مربوط به آن اصل و مقصد دین است. وی در مقام فقیهی بنام افزون بر توجه به علوم ظاهری همچون فقه و انجامدادن عبادتها و فهم قرآن، بدون انکار ظواهر و کاستن از اهمیت آن، همواره جانب باطنِ حقیقت را بهعنوان امر اصیل رعایت کرده است. از رهگذر توجه به رویکرد باطنی عالمان و فقیهان بنام امامیه، میتوان از خطر ظاهرگرایی که در میان برخی از عالمان اهل سنت و حتی عالمان شیعی درحال رواج است دور ماند.
خلاصه ماشینی:
به نظر میرسد شهید ثانی افزون بر توجه به ظواهر شریعت و امر و نهیهای شارع مقدس به ابعاد باطنی این اوامر نیز به همان میزان توجه داشته و با ظرافت خاصی اهمیت بیشتری برای آن قائل بوده است.
این نوع نگاه به علوم باطنی و حقیقی و ترجیح آن به علوم ظاهری در نگاشتههای شهید ثانی همچون دیگر عارفان تکرار شده است.
البته معرفت الهی در اینجا معرفتهای موجود در کتابهای کلامی نیست، بلکه معارف شهودی است؛ زیرا شهید به عالمان احکام توصیه میکند به عالمان حقیقی واقعی که آگاه به تهذیب نفس و تصفیه باطناند و خود عامل به علم خویشاند مراجعه کنند و همانگونه که عمل به احکام ظاهری را لازم میداند، عمل به احکام مربوط به باطن را نیز مهمتر میشمرد: «لا بد من الرجوع فیها إلی علماء الحقیقة العاملین» (همان: 155).
از نگاه شهید ثانی تأویل حقایق قرآنی نهتنها مورد انکار یا تردید نیست، بلکه یکی از انواع تفسیرهای قرآنی است و آنچه برای وی بیش از هر جنبهای جلب نظر میکند، تأویل حقایق باطنی قرآن است، بهگونهای که تفسیر ظاهری تحتالشعاع تأویلهای عرفانی است.
برای ملموسکردن چگونگی خشوع باطنی ظاهری، نماز اهل طریقت در نظر شهید ثانی به حضور در مقابل پادشاهان دنیا تشبیه شده است تا این تصور باعث ایجاد خشیت الهی گردد (شهید ثانی، بیتا الف: 120).
ب) نگاه باطنی به وضو شهید ثانی ورای حکم ظاهری وضو، به باطن این حکم نیز توجه کرده است و افزون بر وضوی اهل شریعت، به وضوی اهل طریقت نیز اشاره میکند؛ همانطور که عارفان در این راه خود را متکفل تبیین باطن شریعت میدانند.