چکیده:
با ملاحظه مبحث حرف اضافه در منابع دستوری زبان فارسی معلوم میشود، پنج حرف اضافة بسیط «به، با، بر، از، در» رفتار دستوری چندگانه دارند؛ یعنی گاهی کلمهای مستقلاند و متمم میسازند و گاه فقط جزئی از یک کل یکپارچهاند و متمم نمیسازند. اگر کلمه پس از آنها متمم باشد یا خاص است یا عام. متمم خاص همان مفعول باواسطه است و فقط با فعل متعدی لازم المتمم میآید اما متمم عام هرگز مفعول به حساب نمیآید و با فعلهای مختلف -اعم از لازم و متعدی، معلوم و مجهول، تام و ربطی- همراه میشود. همچنین اگر متممساز نباشد، بهعنوان یک کلمه غیرمستقل یا جزئی از یک فعل پیشوندی یا بخشی از عبارتی فعلی است یا همراه اسم پس از خود صفت مرکب، گروه قیدی یا گروه صفتی میسازد.
خلاصه ماشینی:
قدر مسلم آن است که اين پنج حرف اضافه بسيط اصلي برخلاف ديگر حروف اضافه بسيط هميشه متمم ساز نيستند؛ زيرا هم در تکميل نقص معنايي فعل هاي متعدي لازم المتمم يا فعل هاي داراي مفعول حرف اضافه اي و به تبع آن در مصدرها و صفت هاي هم خانواده آن فعل ها، واسطۀ خاص متمم آن فعل ها و مصدرها و صفت هاست (مانند حرف اضافه همراه فعل ها و مصدرهايي از قبيل «خودداريکردن از چيزي، اعتراف کردن به چيزي، اصرارکردن بر چيزي، افراط کردن در چيزي، برخوردکردن با چيزي» و مثل حروف اضافه همراه صفت هاي لازم المتممي همچون «آکنده از، عهد بسته با، متمايل به ، مؤثر در، دال بر») و هم گاهي اسم يا صفت مرکب يا گروه قيدي ميسازند (مانند بدست ، يعني وجب ، باادب ، به شتاب ، به کندي، به زور، از روي عمد، به طورکلي) و هم در ساخت گروه هاي حرف اضافه اي دخيل اند (مانند به نزد، از دست ، بر اثر، با وجود، دربارة ، بنابه ، علاوه بر، بعد از، در مقايسه با، در ارتباط با و...
٣. گاهي بعضي از اين چندحرف اضافۀ بسيط اصلي به عنوان پيشوند در پاره اي از فعل هاي پيشوندي و همچنين در مصدر و در مشتقات صفتي آن ها به کار ميروند که حرف اضافه در چنين کاربردي نيز کلمۀ مستقلي نيست بلکه کارکرد حرف اضافه اي خود را از دست داده و تنها جزئي از يک کل يکپارچه ، يعني يک فعل پيشوندي يا مصدر آن يا مشتق صفتي و گاه مشتق اسمي آن به حساب ميآيد.
در اين نمونه ها هريک از اين پنج حرف اضافۀ بسيط به عنوان يک کلمۀ مستقل ممکن است با گونه هاي مختلف فعل لازم و متعدي، معلوم و مجهول ، تام و ربطي، همچنين مصدرها و صفت هاي هم خانوادة آن ها به کار رود ولي کاربرد عام دارد نه خاص ؛ زيرا نه با فعل و شبه فعل خاصي ملازمت و همايندي دارد، نه همراه متمم خود يک گروه قيدي يا صفت مرکب ميسازد.