چکیده:
پژوهش حاضر به توصیف و تحلیل بازنمایی واج /r/ در گویش ترکی عجبشیری در محیطهای واجی مختلف در چارچوب نظریة بهینگی میپردازد. نظریۀ بهینگی، در قالب تعامل محدودیتهای نشانداری و پایایی، به توجیه فرایندهای واجی میپردازد. دادههای این پژوهش، از گویشوران بومی مسن و بیسواد عجبشیر جمعآوری شده است. لازم به ذکر است در این گویش، واج /r/ در هیچ محیط واجی تظاهر آوایی ندارد و همواره یا به واج /j/ تبدیل میشود و یا حذف میشود. هدف از پژوهش حاضر این است که مشخّص شود واج /r/، در چه شرایطی به واج /j/ تبدیل و در چه شرایط واجی حذف میشود و محدودیتهای نشانداری فعّال در توجیه این فرایندها کدام هستند و ترتیب اعمال این محدودیتها چگونه است. تجزیه و تحلیل دادهها در چارچوب نظریۀ بهینگی نشان میدهد که واج /r/ در جایگاه آغازه و پایانۀ هجا به واج /j/ تبدیل میشود، بدین معنا که در گویش مورد بررسی، در این شرایط واجی، محدودیت نشانداری *trill فعّال است و در رتبۀ بالاتری نسبت به محدودیت پایایی IDENT(trill) قرار دارد، افزون بر این، اگر /r/، عضو اوّل خوشۀ همخوان پایانی باشد و واکۀ هجا مشخّصۀ [+پسین] را داشته باشد، همخوان /r/ حذف خواهد شد، ولی اگر در همین جایگاه، واکه مشخّصۀ [-پسین] داشته باشد، همخوان /r/ به /j/ تبدیل خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
تجزیه و تحلیل داده ها در چارچوب نظریۀ بهینگی نشان مـیدهـد کـه واج /r/ در جایگاه آغازه و پایانۀ هجا به واج /j/ تبدیل میشود، بدین معنا که در گویش مورد بررسی، در این شرایط واجی، محـدودیت نشـانداری trill* فعّال است و در رتبۀ بالاتری نسبت به محدودیت پایایی (IDENT)trill قرار دارد، افـزون بـر ایـن ، اگـر /r/، عضـو اوّ ل خوشـۀ همخوان پایانی باشد و واکۀ هجا مشخّصۀ [+پسین ] را داشته باشد، همخوان /r/ حذف خواهـد شـد، ولـی اگـر در همـین جایگـاه ، واکـه مشخّصۀ [-پسین ] داشته باشد، همخوان /r/ به /j/ تبدیل خواهد شد.
این نوشتار، در پی آن است که فرایندهای تبدیل واج /r/ به واج /j/ و حـذف واج /r/ در محـیط هـای واجی مختلف را در چارچوب نظریۀ بهینگی استاندارد تحلیل کرده و محدودیت های نشانداری و پایـایی فعّال در خصوص آنها را معرّفی کند.
٣- تحلیل داده ها در زبان ترکی آذربایجانی، واج /r/ میتواند در جایگاه آغازٔە هجـا و همچنـین در پایانـۀ هجـا، بـه عنـوان عضو اوّل و دوّم خوشه قرار گیرد و این رخداد هم درکلمات تک هجایی و هـم در کلمـات چنـدهجایی صورت میگیرد؛ امّا در این گویش ، اگر واج /r/ در جایگاه آغازٔە هجـا و همچنـین بـه عنـوان عضـو دوّ م خوشۀ همخوانی پایانۀ هجا قرار گیرد، به واج /j/، تبدیل میشود.
وقتی عنصر واجیای تغییر مشخّصه میدهـد، محـدودیت پایـایی (IDENT)F نقـض مـیشـود؛ بـه عبارت دیگر، با توجّه به داده های این گویش ، محدودیت پایایی (IDENT)trill نقض شده است .