چکیده:
اگر خطّ سیر ابهام را در شعر فارسی پیگیری کنیم، خاقانی و بیدل از نقطههای اوج آن خواهند بود. پیچیدگی و دیریابی معنای شعر این دو شاعر، مجال شکلگیری افکار گوناگون را در خصوص شعر آنان فراخ کرده، تا جایی که که گاه دربارة یک بیت، چندین نظر بیان شده است. این مقاله بر آن است با نگاهی به ابهام و تقسیمبندیهای آن، به بررسی ابهام در شعر خاقانی و بیدل از دو منظر واژگانی و نحوی بپردازد. در سطح واژگانی، مواردی همچون کاربرد واژگان دیرین و کمکاربرد، ترکیب واژگان و کاربرد واژگان و ترکیبات سایر علوم نمود خواهد یافت و در سطح نحوی، مواردی مانند ابهام زبانی، ابهام هنری و ابهام بر اثر نادرستی تصحیح. بایستگی مطالعه درباره خاقانی و بیدل بهعنوان دو شاعر برجستة زبان فارسی، اهمیّت و ضرورت این تحقیق را نمایان میسازد. روش تحقیق بهصورت اسنادی و با استفاده از امکانات کتابخانهای است. نتیجة پژوهش، همسنجی گونههای ابهام در شعر خاقانی و بیدل از طریق بهدست دادن نمودار است.
خلاصه ماشینی:
بـرای اثبات این مدعا، ترکیب "خاک آب " را در شعر او پی میگیریم ؛ ترکیبـی کـه دو بـار در دیـوان و یک بار در تحفۀ العراقین بکار رفته است : به هفتاد آب و خاک آبی ز هر ظلمت بشویم دل که هفتادش حجب پیش است و هر هفتاد ظلمانی (خاقانی ، ١٣٥٧: ٤١٢) گفتی که دهان به هفت خاک آب از یاد خسان بشوی ، شستیم (خاقانی ، ١٣٥٧: ٦٣٣) گر چرخ به ذکر چند ناخوش آکند دهان من به آتش هم خود دهنم ز آتش ناب شسته است به هفت آب و خاک آب (خاقانی ، ١٣٨٦: ١٨٣) خاقانی پژوهان در مواجهه با این ترکیب ، یا سکوت کردهاند (کـزازی ،١٣٨٦ :٨٢٧)، (اسـتعلامی ، ١٣٨٧: ١٢٩٩)، (خاقـانی ،١٣٨٧: ٦٤٦) یا ضبط دیگری از بیت را بر شکل اصلی آن تـرجیح دادهانـد؛ بدین گونه که عبدالرسولی ، بیت دیوان را به صورت «به هفتـاد خـاک و آب آری » آورده (خاقـانی ، ٢٥٣٧: ٤٢٢) و کزازی و معدن کن هم همین شکل را برگزیده اند.
به بیت زیر دقت کنید: تبسم از لب او خط کشید آخر به خون من نپوشید از نزاکت پردۀ این لفظ ، مضمون را (بیدل ، ١٣٤١: ٥٠) در این بیت نشانه هایی از نظام ادبیات فارسی مشاهده میشود: ـ «خط کشیدن » به معنی خط بطلان کشیدن و باطل کردن : بر رخ خوبان جهان خط کشید سبزه که خاک کف پای گل است (اوحدی ، ١٣٩١: ١١٥) ـ «پردٔە مضمون بودن لفظ »: ظهور معنی نازک بود ز پردۀ لفظ نظارۀ رخ او بینقاب نتوان کرد (صائب ، ١٣٨٣: ١٣٧٦) با این حال ، برای برطرف کردن ابهام بیت باید نیم نگاهی به دسـتور زبـان فارسـی افکنـد و کاربرد حرف اضافۀ "از" مترادف کسرۀ اضافه را در آن ردیـابی کـرد.