چکیده:
شعورداشتن انسان، مورد پذیرش همه اندیشمندان است. شعور موجودات دیگر شامل حیوانات، نباتات و جمادات، مساله¬ای اختلافی است. پیش از بحث درباره شعورداشتن یا نداشتن غیر انسان¬ها، نیاز است که معنای شعور، روشن شده و ارتباط آن با درک و علم مشخّص گردد. فیلسوفان، متکلّمان و تفکیکیان، دیدگاه¬های مختلفی داشته و هر گروه، از زاویه¬ای خاص به این موضوع، نگریسته است. قرآن و روایات به عنوان مهمترین منابع آشنای با مخلوقات، ویژگی¬هایی برای شعور بیان کرده¬اند که بر پایه آن می¬توان این مفهوم را شناخت و ارتباط آن را با علم و ادراک، درک کرد. نوشتار کنونی که نخستین شماره از پیوسته مقالات «شعور موجودات از دیدگاه قرآن و روایات» است، به طور خلاصه، مهم¬ترین دیدگاه-های لغویان، فیلسوفان مکاتب مختلف، متکلّمان مذاهب متفاوت و تفکیکیان را گرد آورده و با قرآن و حدیث، تطبیق داده است.
خلاصه ماشینی:
2. دیدگاه فیلسوفان مشاء ابن سینا (م428ق) در کتاب رسالة احوال النفس، ادراک را «اخذ صورت مدرک پیش مدرک» دانسته و می¬گوید: اگر این اخذ، اخذ صورت برای شیء مادی باشد، دارای گونه-ای تجرد از ماده خواهد بود.
این مراجعه، بدون واسطه قوه دیگر و بدون حصول صورت و تنها به¬وسیله خود نفس ـ که هم مدرک، هم مدرک و هم ادراک است ـ روی می¬دهد.
با توجه به اینکه شیخ اشراقیان، عالم مادون نفس را عالم ظلمات دانسته و علم و ادراک را نور نشأت¬گرفته از نفس می¬شمرد؛ تنها در صورتی موجودات غیر انسانی مانند حیوانات و نباتات و جمادات، دارای درک و شعور خواهند بود که نفس مجرد، داشته باشند.
پیش از سخن دربارۀ علم و شعور از دیدگاه قرآن و روایات، یادآوری دو نکته ضروری است: نخست اینکه بحث از چیستی علم و ادراک در قرآن و روایات، نشانگر آن نیست که قرآن، کتابی فلسفی بوده و یا احادیث، بحثی فلسفی در این موضوع داشتهاند.
اکنون پرسش این است که آیا نوربودن علم، ویژۀ علم افاضه¬شده از طرف خداوند متعال به قلوب اولیاء و کسانی که هدایت و رستگاری آنها را اراده فرموده، است و یا علم دارای حقیقتی واحد بوده و نوربودن حقیقت علم، شامل هر نوع علمی می¬شود؟ همۀ علوم آکادمیک و ابزارهای ادراک و شناخت در همۀ موجودات، ناشی از لطف و عنایت خدای منان بوده و ذیل آیۀ «و لا یحیطون بشیء من علمه الا بما شاء» قرار می-گیرد.