چکیده:
انسان که با صدایی پرطنین هراسان میشود، در آغازین مواجهۀ خود با جهان آخرت که در روایات از آن با شب اول قبر تعبیر شده است، ناگهان به هزاران پدیدة ناآشنا برمیخورد. پیامبر اسلام (ص) با توصیۀ بازماندگان به صدقه از طرف میّت، برای این مرحلة پرهراس از حیات بشر چارهجویی کرده و برای بازماندگان نادار هم نمازی معروف به «نماز وحشت» جایگزین فرموده است. اصل این مسئله در فقه متقدمان و متأخران وجود ندارد و در فقه متأخرالمتأخرین آن هم بهصورت ناقص متولد شده؛ زیرا توصیۀ ترتیبی یادشده به تعیّن نماز وحشت تقلیل یافته و شرطِ ناداری بهکلی فراموش شده است. نتیجه اینکه نهتنها بر سر زبان همۀ متشرعه بلکه در همۀ متون فقهی متأخرالمتأخرین تا عموم رسالههای عملیۀ معاصر، تنها مستحب لیلۀالدفن همان نماز وحشت انگاشته شده است. پژوهۀ فرارو با ریشهیابی تاریخی – فقهی این مسئله و تحلیل اقوال و روایات آن، با کمک روش اجتهاد کوشیده است سنت اصیل اسلامی در این مرحلۀ بسیار حساس از زندگی انسان را بازکاوی کند. امید آنکه اگر جامعۀ فقهی این تلاش را موفق بداند، رسالههای عملیه و سپس بیان مبلغان و در نهایت عملکرد متشرعه نیز در این موضوع بازنگری شوند.
خلاصه ماشینی:
بدین سان در میان متأخرالمتأخرین این مسئله به تدریج وارد فقه شده است ؛ گرچه هنوز افرادی از ایشان چون جناب کاشف الغطا که رساله ای مستقل با عنوان «أحکام الأموات إلی حین الدفن و الانصراف » نیز نوشته ، تنها بحث از ارزش و ثواب صدقه و اعمال نیک به جای اموات را مطرح کرده است نه مباحث مربوط به مستحبات شب دفن را (کاشف الغطاء، بیتا: ٦١ – ٦٢) یا مرحوم علامۀ مجلسی (پدر = ملا محمد تقی) در فتاوای خود سخنی از این مبحث طرح نکرده اند١ (مجلسی، ١٤٠٠: ١٨).
» (یزدی، ١٤٠٩، ج ١: ٤٤٣) شارحان استدلالی این متن نیز ظاهرا به دلیل قصوری که به جهت انگارة غالب «تسامح در ادلۀ سنن ١» در ذهن شریف خود داشته اند، به همین اندیشه اکتفا کرده اند و متعرض همۀ روایات باب (که در برخی سخن از تقدم صدقه دارند) نشده اند (حکیم ، ١٤١٦، ج ٤: ٢٦٢ - ٢٦٣؛ خویی، ١٤١٨، ج ٩: ٣٢٦؛ سبزواری، ١٤١٣، ج ٤: ٢١٦) در کتابی که حاصل مجموعۀ انبوهی از حاشیه های فتوایی فقیهان بزرگ بر عروه است نیز محشیان همگی در اینجا سکوت و ظاهرا سخن سید را تأیید کرده اند و هیچ اشاره ای به روایت صدقه و لزوم تقدم آن بر نماز وحشت برای فرد دارای تمکن مالی نکرده اند (جمعی از فقها، ١٤١٩، ج ٣: ٤٠١).