چکیده:
ارتش مدرن به عنوان یکی از کلیدیترین نهادهای دولت مدرن برای اولین در اروپا شکل گرفته و نقش مهمی در قدرتمندی و جهانگشایی قدرتهای اروپایی داشته است. هجوم دولتهای استعماری روسیه و انگلیس به ایران، مخصوصا شکستهای سنگین از روسیه، حکومتگران و نخبگان حکوت قاجار را متوجه ساختار سنتی و ناکارآمد ارتش قاجار کرد. بر این اساس، در نیمهی نخست این حکومت؛ یعنی از ابتدا تا مشروطیت، اندیشهی اصلاحات نظامی و تشکیل ارتش مدرن دولت مردان قاجار را به تلاشها و اصلاحات مختلفی واداشت و آنها در راه رسیدن به این هدف، کوششهای زیادی انجام دادند؛ اما این تلاشها برای تشکیل ارتش مدرن با موانع بسیاری روبرو گردید و در نهایت این هدف بزرگ تحقق پیدا نکرد. لذا سوال اصلی این است که موانع شکلگیری ارتش مدرن در این دوره تاریخی چه بود؟ پاسخ ما به این سوال چند بعدی است و عوامل کارگزاری و ساختاری متعددی را شامل میگردد که در اینجا به کمک نظریه ساختیابی آنتونی گیدنز به آن پرداخته میشود. طبق دیدگاه گیدنز، کارگزار و ساختار در کنار هم موجب شکلگیری پدیده میشوند و هیچ یک بر دیگری برتری ندارد. نتایج این بررسی نشان میدهد مخالفت کارگزاران داخلی، کارشکنی کارگزاران خارجی، از یکسو و ضعف و ناکارآمدی ساختار اقتصادی و ضعف ساختار نظامی از سویی دیگر، مهمترین موانع بودند که اصلاحات نظامی و تشکیل ارتش مدرن را در نیمه نخست حکومت قاجار علیرغم تلاشهای دولتمردان اصلاحطلب ناکام گذاشت.
Modern army was formed in Europe as one of the most pivotal entities of modern state، and has played a significant role in empowerment and victory of European powers. Invasion of colonial states such as Russia and England to Iran، especially huge failures against Russia، drew Qajar governors and intellectuals towards the traditional and inefficient structure of Qajar army. Thus، the idea of military reformations and a modern army formation made the governors try various plans and reformations in the first half of this dynasty، from its beginning to constitutionalism. The main flow of these reformations has been recruiting European military counselors. However، these attempts were confronted by various impediments and، finally، this significant goat was not achieved. Thus، the main question is quot;what have been the impediments of a modern army formation in this historical era? quot; our answer is multidimensional and includes various governmental and structural factors which are elaborated using Anthony Giddens;s theory of Structuralism. Based on Giddens;s theory، the governor and the structure form a phenomenon altogether، and neither has privilege. The findings of this survey show that opposition of domestic governors، disturbance of foreign governors ، beside economic structure ، military structure weakness ، were the most important impediments which frustrated military reformations and modern army formation in the first half of Qajar dynasty، despite the endeavors of reformist officials and finally.
خلاصه ماشینی:
در نيمه نخست حکومت قاجار هيئت ها و مستشاران نظامي از کشورهاي مختلف اروپايي را به خدمت گرفتند و اصلاحات متعددي را انجام داده ، تا بتوانند با کمک اين هيأت ها ارتش مدرني را شکل دهند؛ اما اين اصلاحات و تلاش ها، مسيري پرفراز و نشيبي را طي کردند و با موانع و مشکلات ساختاري و همچنين مخالفت و کارشکنيهاي کارگزاران داخلي و خارجي بسياري روبه رو گرديد.
اميرکبير با هوشياري اين نکته را درک کرده بود که تحکيم پايه هاي قدرت دولت و سروسامان دادن به اوضاع داخلي و مقابله با خطرات خارجي بدون ارتش مدرن امکان پذير نيست ؛ به همين دليل او «در سال ١٢٦٤ه ش / ١٨٥١ ميلادي دارالفنون ، اولين مدرسه اي که علوم جديد درآن تدريس ميشد را تا حدي به منظور تربيت افسران براي ارتش جديد تأسيس کرد؛ اما به طور کلي اصلاحات نظامي او عقيم ماند» (لمبتون ، ١٣٧٥: ١٣٩).
به طور کلي از زمان عباس ميرزا تا مشروطيت افزون بر هيأت ژنرال گاردان و هيأت هاي انگليسي، هيأت هاي نظامي متعددي، از کشورهاي فرانسه ، روسيه ، اتريش ، آلمان و ايتاليا به ايران سفر کردند؛ اما آن ها نيز تحت تأثير موانعي خارجي و داخلي کاري از پيش نبردند و حکومت گران قاجار در رسيدن به تشکيل ارتش مدرن ناکام ماندند.
مهم ترين اين مخالفان دو دسته بودند؛ دسته اول ، مخالفان داخلي که در رأس آن ها رؤساي ايلات و شاهزادگان پرنفوذ در ساختار قدرت سنتي حکومت قاجار بودند که اصلاحات نظامي و تشکيل ارتش مدرن واحد را موجب کاهش قدرت و از دست رفتن جايگاه خود ميدانستند.