چکیده:
محییالدین بن عربی با نگاه رمزی و استعاری خود به عناصر طبیعی و هندسی، زمینهساز ظهور استعارههای وحدتوجودی در ادب فارسی شد. استعارههای دوگانة او که غالباً به ظهور کثرت از وحدت اشاره دارد، پس از وی به آثار شاعران و ادیبان عارف فارسیزبان راه یافت. نقطه و دایره یکی از این استعارههای دوگانه است که به تقابل و عینیت توأمان حق و خلق اشاره دارد. به این استعاره در آثار ابنعربی از وجوه گوناگون پرداخته میشود و ویژگیهای متفاوتی از رابطة نقطة وحدت با دایرة کثرت تبیین میگردد. گاه از ارتباط نقطة احدیت با نقاط محیط دایرة ممکنات از طریق شعاعهای اسماء الهی سخن میرود، زمانی به حلقویبودن ساختار دایره و یکسانبودن ابتدا و انتهای آن در معنی قوس نزول و صعود اشاره میشود و گاهی ضمن کاربرد استعارة نقطة آتشگردان، تجدد امثال تبیین میگردد. این نوع نگاه، پس از ابنعربی درآثار ادیبان عارفی نظیر حمویه، عراقی، نسفی، شبستری، مغربی، نعمتالله ولی، داعی شیرازی و نیز شارحان فصوص الحکم گاه به همان شکل مستعمل و گاه همراه با وجوه شباهت جدید بهکار رفته است. روش تحقیق، کتابخانهای و برمبنای آثار شاعران و نویسندگان یادشده بوده است.
خلاصه ماشینی:
این استعاره به صورت مستقل و جداگانه در آثار ابـن عربـی و پیـروان او واکـاوی نشـده اسـت ؛ هرچند به اختصار و منحصرا دربارة شمس مغربی در مقالۀ «رابطۀ هستی و خدا از دیدگاه ابن عربی و شمس مغربی » (حسینی و واردی ، ١٣٩١: ٢٣-٤٥) به نقطه و دایره اشاره شده اسـت و در یادداشـتی با عنوان «ابن عربی و مخالفت عرفانی با قاعدة الواحد»، منتشرشده در روزنامۀ رسالت در تـاریخ ١٤ شهریور ٩١ (حمودی ، ١٣٩١: ١٨)، بسـیار خلاصـه و تنهـا از زاویـۀ قاعـدة الواحـد بـه ایـن اسـتعاره پرداخته شده و وجوه گوناگون آن در آثار ابن عربی و پیروان او در ادبیات فارسی مورد توجه قرار نگرفته است .
پس کدام شرف بالاتر از شرف محمـدی اسـت آنجـا کـه ابتـدای دایـره بـه انتهـایش می پیوندد؟» (همان : ١٤٤) بدین شکل ، ابن عربی آخرین اسم دایرة وجود را «ارحم الراحمین » دانسته و از نگـاه شـیخ ، سـیر موجودات به سمت آخرین نقطه ، نجات همۀ اهل نار از دوزخ است ؛ زیرا وی اذعان داشته که اسـم «ارحم الراحمین » نزد اسم «المنتقم » برای مظاهر طلب شفاعت می کند و این چنین است که شـفاعت محمد (ص ) با شفاعت ارحم الراحمین منطبق می شود و مؤمن نیز میـان الله و انبیـا قـرار مـی گیـرد و شفاعتش با شفاعت ارحم الراحمین پیوند می خورد (رک : همان ).
The relationship between God and Creatures from the perspective of Ibn-e-Arabi & Shams Maghrebi, Mystical Literature Journal of Alzahra University, 4(7), 23-45.