چکیده:
یکی از موضوعات مهم در حقوق جزا، بحث مسئولیت کیفری است. ارتکاب جرم در شرایطی که قابلیت انتساب به مرتکب را داشته باشد موجب استقرار مسئولیت کیفری و مجازات خواهد شد مگر آنکه مجرم به دلایلی قادر به تحمل مسئولیت جزایی نباشد. اگر فردی حین انجام یک فعل مجرمانه به دلایلی نظیر نوعی بیماری روانی، فاقد اراده بوده و آگاهی و درک صحیحی از مجرمانه بودن رفتار خود نداشته باشد، مجرم محسوب نشده و مجازات نمیشود. از اینرو طبق قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 بیماریهای روانی یعنی بیماریهایی که سلامت عقل و روان را تحت تاثیر قرار میدهد و اراده را از انسان سلب میکند، فرد را در حالت جنون قرار داده و از مسئولیت کیفری میرهاند. اما باتوجه به اینکه همه بیماریهای روانی اراده را بطور کامل سلب نمیکنند تعیین اینکه یک فرد بیمار دارای اختلال روانی تا چه حد دارای مسئولیت کیفری است از اهمیت بسزایی برخوردار است و از اینرو آگاهی و دقتنظر قضات را میطلبد تا باتوجه به هر بیماری و میزان مسلوب اراده بودن فرد برای وی تعیین مجازات نموده و از محدوده عدالت خارج نشوند. همچنین از نوآوریهای قانون مجازات اسلامی 1392 همچون قوانین سایر کشورها بکارگیری مفهوم اختلال روانی مجرمانه به جای واژه جنون و وسیعتر کردن گستره عاملهای موثر در رفتار مجرمانه، یک قدم در راه شناسایی مسئولیت نقصان یافته میباشد. با این حال، همچنان تنها اثر حقوقی اختلال روانی در حوزه جنون جای میگیرد.
خلاصه ماشینی:
اگر فاعل قدرت نداشته باشد به طریق اولی اراده نیز نخواهد داشت و اگر قدرت داشته اما اراده نداشته باشد فعل او اختیاری محسوب نخواهد شد اراده نوعی عمل نفسانی توأم با شعور است که بطور مستقیم منشأ بروز رفتار مجرمانه اعم از فعل و ترک فعل می شود اصولا زمانی عنصر مادی جرم به مرتکب انتساب خواهد یافت که برخاسته از اراده او باشد چه در غیر این صورت نمی توان آن را به وی منتسب کرد و شخص زمانی از لحاظ کیفری مسئول خواهد بود که علاوه بر قدرت و توانایی در انجام یا عدم آن قادر باشد اراده خود را در جهت انجام یا خودداری از انجام عمل ممنوع ، بکار گیرد و اگر شرایط پیرامونی به اراده عامل را چنان محدود کند که هیچ جایگزینی برای عمل ارتکابی باقی نماند، به نظر می رسد معنادار نباشد که بگوئیم انتخابی در کار بوده است و اگر «نتوان گفت که انتخابی در کار بوده نمی توان به هیچ شیوه منصفانه ای عامل را سزاوار مجازات دانست » (تبیت ،١٣٨٦: ٢٠١).