چکیده:
مهر از دیرینهترین شخصیّتهای اسطورهای، دینی و فرهنگی اقوام هند و آریایی است. این ایزد نمودی از باورهای مشترک خدایانی است که قبل از مهاجرت اقوام هند و اروپایی و بسیار پیشتر از ظهور زرتشت شکل گرفتهاند. متون دینی و سرودهای مقدّس هند و ایران، نمایانگر اندیشهها و باورهای مذهبی این دو سرزمین در هزارههای پیش از میلاد است. ایزد مهر هم یکی از ایزدان و شخصیّتهای مشترک در این دو قوم کهن است که پس از جدایی، جایگاه ویژه خود را نزد هر دو حفظ کرده است. پژوهش حاضر میکوشد ایزد مهر را با تکیه بر کهنترین جامعه آماری دو قوم هند و ایرانی مطالعه کند و با استناد مستقیم به ریگ ودا و اوستا در پی آن است تا نقش بافت فکری – فرهنگی این اقوام را در تعیین کنشها و ویژگیهای همسان و متفاوت چهره اسطوره-ای مهر بکاود. یافتهها نشان میدهند که کنشها و ویژگیهای مشترک ایزد مهر ریشه در روزگار یگانگی این اقوام دارد و منشا تفاوتهای این چهره اسطورهای را باید در شاخه ایرانی و پس از جدایی فیزیکی و معنوی از شاخه هندی جست. بنابراین پس از جدایی اقوام، تفاوتهای فکری و فرهنگی در شخصیتهای اسطورهای مشترک هم نمایان میشود. این ویژگیها وکنشهای متفاوت، تحت تاثیر بافت فرهنگی و عوامل اجتماعی به وجود آمده و یا متحوّل شدند.
خلاصه ماشینی:
نگارنده در پژوهش حاضر بر آن بوده است تا ايزد مهر را با تکيه بر کهن ترين جامعۀ آماري دو قوم هند و ايراني مطالعه کند و با استناد مستقيم به ريگ ودا و اوستا، نقش بافت فکري -فرهنگي اين اقوام را در تعيين کنش ها و ويژگيهاي همسان و متفاوت چهرة اسطوره - اي مهر بکاود.
همساني ويژگيها و کنش هاي ايزد مهر در دو اثر، ريشه در يگانگي اقوام هند و ايراني در روزگاران نخستشان دارد و ريشۀ تفاوت اين کنش ها را ميتوان در دو عامل اصلي جست ؛ نخست آنکه ريگ ودا تا حدّ قابل ملاحظه اي نسبت به اوستا از تحريف و دستکاري مصون مانده و ديگر آنکه قوم ايراني براي حفظ استقلال انديشۀ خويش و متناسب با نياز روزگار، چهرة مهر اسطوره اي را تا حدودي متحوّل ساخته است .
منبع اصلي آنها اوستا (کهن ترين سرودهاي ايرانيان ) (١٣٣١) به گزارش و پژوهش جليل دوستخواه و ريگ ودا (قديمترين سرودهاي آريايي هند) (١٣٨٥) به تحقيق و ترجمۀ سيد محمّدرضا جلالي نائيني است .
از ميان پژوهش - هايي که در قالب مقاله هم ارائه شده ، ميتوان به اين چند نمونه اشاره کرد: جعفري قريه - علي (١٣٨٥) به بررسي چهره هاي مهر و خورشيد در شاهنامه به عنوان برجسته ترين حماسۀ ملي ايران پرداخته است .
تا آنجا که نگارندگان مشاهده کردند در پژوهشي مستقل ، به مقايسۀ تطبيقي اسطورة مهر در ريگ ودا و اوستا پرداخته نشده ؛ ازاين روي برآنيم تا ويژگيها و کنش هاي اين چهرة اسطوره اي را در کهن ترين آثار مکتوب بازماندة اين دو قوم بکاويم .