چکیده:
کتاب اوستا، در شمار کهن ترین سرودها و متن های ایرانی است که روزگاری در شمار کتاب های آسمانی بوده و طی مراحل گوناگون، دست خوش تحولاتی بنیادین شده و آن را از بن مایه توحیدی اش دور ساخته است. ثنویت و تثلیث هر یک مبانی اعتقادی هستند که از دیرباز تاکنون در آیین ها و مذاهب الهی و غیرالهی نمود می یابند. پژوهش های انجام شده درباره اوستا، بیشتر معتقد به ثنوی گری با تاثیر از آیین «زروان» با محوریت دو قدرت «اهورامزدا» و «اهریمن» است و پژوهش های تاریخی در متون گوناگون، به مثلث قدرت اهورامزدا، آناهیتا و میترا تکیه دارد. این پژوهش به شیوه «توصیفی تحلیلی» می کوشد با استناد مستقیم به اوستا و غیرمستقیم به سایر منابع، بازتاب نقش روحانیان در تاریخ و نیز شاهان عصر هخامنشی و ساسانی را در اوستا بررسی می کند و شاخه ای از پوشش تفکر تثلیثی را در دین زرتشت نشان دهد که ریشه های آن را بیش و پیش از آنکه در زروانیسم بجوییم، باید در میتراییسم جست وجو کنیم.
خلاصه ماشینی:
اما این پژوهش بر آن است که بنمایههای ثنویت قدرت را به شکل نوین آن، که متأثر از آیین مهری است و در پیدایش آن بافت اجتماعی، موبدان و شاه نقش اساسی داشتند، در اوستای کنونی بررسی میکند که چگونه شاکلة آیین زروانی در خدمت ایزدانی کهن قرار گرفته، تثلیثی نوین را تشکیل میدهند.
پس از آن، شاهان اشکانی اقدام به جمعآوری آن کردند، هرچند دربارة چند و چون سلسلههای سلوکی و اشکانی جای ابهام کم نیست و به هر تقدیر، در دوران سلسههای سلوکی و اشکانی، تأثیرات یونانی خود را آشکار کرد، و حتی ممکن است در خود دین زرتشتی نیز نفوذ و رسوخ کرده باشد (زنر، 1384، ص31-32)؛ زیرا، از یکسو، باورهای یونانی با تعدد خدایان همراه است، و از سوی دیگر، اندیشة وحدانی بهتدریج، حتی در میان شاهان هخامنشی نیز دچار انحراف شد؛ چنانکه در کتیبههای بازمانده از شاهان اولیة هخامنشی، تنها اهورامزدا به منزلة برترین خدا یاد شده است، اما در کتیبههای متأخر، اسامی آناهیتا و میترا همراه با اهورامزدا به کار گرفته شده است (تاراپورووالا، 1387، ص184).
این موضوع ظاهرا به خواست خود «مزدا» است که میخواهد یاد «میترا» زنده نگه داشته شود: اهورامزدا چنین گفت: ای زرتشت اشون، خوشا به روزگار آن مرد خوشکامی که زوت اشونی از میان مردم دانشآموخته و دینآگاه، در برابر برسم گسترده، با یاد مهر، او را به نیایش ایزدی بگزارد.
با این نفوذ، به جای مثلث (زروان، اهورامزدا و اهریمن)، مثلث دیگری با حضور (اهورامزدا، آناهیتا و مهر) در اوستا شکل گرفت و این قدرت تا آنجا تقسیم شد که «اهورامزدا» خود میگوید که «میترا» را در ستایش و برازندگی، همپای خود آفریده است.