چکیده:
امیرعلیشیر نوایی، سیاستمدار و فرهنگمرد پرآوازه روزگار تیموری، واجد جایگاهی والا در تاریخ فرهنگ ایران است. آنچه هویدا می نماید، جدا از توانمندی و نفوذ سیاسی فوق العاده، شخصیت علمی - ادبی وی از جمله دلایل دستیابی او به چنین جایگاهی است. شخصیت علمی - ادبی امیرعلیشیر نوایی موضوعی است که در این مقاله مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است. از این رهگذر، با یاری جستن از روش تحقیق تاریخی، نقش او در ادب ترکی، تاثیر وی بر گسترش قلمروی فرهنگ ایرانی، اثربخشی مکتب ساز او و همچنین تدوین فرهنگ لغت های متعدد با تکیه بر آثار وی مورد بررسی واقع گردید. نتایج حاصله نشان داد وی از سویی در ادب ترکی پیشرو و پیشتاز بوده و از دیگر سوی نقش به سزایی در معرفی و نشر فرهنگ ایرانی در میان اقوام ترک زبان ایفا نموده است. گام هایی که او در سال های عمر خویش در این رهگذر برنهاد، به نزدیکی فرهنگی بیش از پیش ایرانیان و ترکان انجامید.
خلاصه ماشینی:
از این روی، هدف در این نوشتار آن اسـت که درک گردد شخصیت علمی – ادبی امیرعلیشیر نوایی چگونه بوده و چه ویژگـیهـایی را دارا بـوده است ؟ نگارنده بر آن گمان است که با یاری جستن از روش تحقیق تاریخی و اسـتفاده توامـان از سـه ویژگی توصیف ، انتقاد و مقایسه میتوان پرسش یادشده را از چهار جهت مختلف بررسی نمود و پاسخ داد: نخست ، نقش امیرعلیشیر در ادب ترکی، دوم تاثیر وی بر گسترش قلمروی فرهنگ ایرانی، سـوم اثربخشی مکتب ساز او و سرآخر تدوین فرهنگ لغت های متعدد با تکیه بر آثار وی.
حلقه گسترده دانشمندان و ادیبان ایرانی که به امید حمایت های امیرعلیشیر از اقصی نقاط فـلات ایران به هرات کوچیده و گرد وی فراز آمده بودند و از جمله این فرهنگمردان ، جدای از مراد و مقتدای نامی نوایی یعنی نورالدین عبدالرحمن جامی، میتوان بـه بزرگـانی چـون دولتشـاه سـمرقندی مولـف تذکره الشعرا، زین الدین واصفی نویسنده کتاب بدایع الوقایع ، میرخواند نگارنده کتاب مشهور روضه الصفا، خواندمیر مولف تاریخ حبیب السیر، کمال الدین بهزاد تصویرگر پرآوازه ، سلطانعلی مشهدی خوشـنویس نام آور و ده ها نام دیگر اشاره داشت ، خود گواهی دیگر بر آن است که او نه ناخواسته ، بلکـه عالمانـه و آگاهانه تبلیغ اندیشه ای مینموده که ملکه ذهنش بوده است ، یعنی اندیشه و تفکر ایرانی .
اللغات النواییه و استشهادات الجغتائیه ( ابوشکا – ابوشقه )که نویسنده اش گمنـام اسـت ، اثـری دیگر از این دست آثار است که با توجه به آثار امیرعلیشیر و تنی چند دیگر از فرهنگمـردان جغتـایی - زبان همچون ظهیرالدین محمد بابر، نگارش یافته و فرهنگی است که در آن واژگان جغتایی به ترکی استانبولی شرح داده شده اند.