چکیده:
با پایمردی و همت طغرلبیک (465-455 هـ) بنیاد امپراطوری عظیمی نهاده میشود و در ادامه، اخلاف او، آلپارسلان (566-495 هـ. ق) و ملکشاه سلجوقی (485-465 هـ. ق) با بهرهمندی از تجارب وزیر نامدار و باتدبیر خویش خواجه نظامالملک طوسی، آرامش و امنیت را بر قلمرو سیاسی و اجتماعی خود حکمفرما نموده و قدرت و عظمت امپراطوری را به اوج خود رسانیدند. روحیه دانشدوستی زمامداران و علاقمندی آنان به احداث بناهای عامالمنفعه، مساجد، رباطها، کتابخانهها، منازل علمی، بیمارستانها، مکتبخانهها، حسن تدبیر و کارآمدی وزیران با فرهنگ ایرانی، به ویژه خواجه نظامالملک (م 485 هـ)، فصل نوینی را در تاریخ فرهنگ اسلامی، به ویژه شکلگیری مراکز و مدارس علمی فراهم آورد که این عصر را از ادوار پیشین متمایز نمود و به دوره «نهضت تاسیس مدارس» اشتهار یافت. نهضتی که از بغداد با تاسیس اولین مدرسه نظامیه (459 هـ) آغاز شد و دیری نپایید که آثار و برکات آن قلمرو سیاسی و اجتماعی خلافت عباسیان و شرق اسلامی را دربرگرفت و در جریان تبادل فرهنگی به الگو و سرمشقی برای مراکز علمی و دانشگاهیهای کهن اروپا مبدل گشت. علاوه بر مدارس، دیگر نهادهای آموزشی نظیر: مساجد، کتابخانهها، منازل علما، بیمارستانها، مکتبها نیز نقش موثری را در فرهنگ اسلامی و بسط و گسترش علوم و فنون و تربیت عالمان و فرزانگان داشتهاند که در این مقاله به معرفی اجمالی این نهادها و چهرههای برجسته فرهنگی این عصر مبادرت گردیده است
خلاصه ماشینی:
روحيه دانش دوستي زمامداران و علاقمندي آنان به احداث بناهاي عام المنفعه ، مساجد، رباط ها، کتابخانه ها، منازل علمي، بيمارستان ها، مکتب خانه ها، حسن تدبير و کارآمدي وزيران با فرهنگ ايراني، به ويژه خواجه نظام الملک (م ٤٨٥ هـ)، فصل نويني را در تاريخ فرهنگ اسلامي، به ويژه شکل گيري مراکز و مدارس علمي فراهم آورد که اين عصر را از ادوار پيشين متمايز نمود و به دوره «نهضت تأسيس مدارس » اشتهار يافت .
علاوه بر مدارس ، ديگر نهادهاي آموزشي نظير: مساجد، کتابخانه ها، منازل علما، بيمارستان ها، مکتب ها نيز نقش موثري را در فرهنگ اسلامي و بسط و گسترش علوم و فنون و تربيت عالمان و فرزانگان داشته اند که در اين مقاله به معرفي اجمالي اين نهادها و چهره هاي برجسته فرهنگي اين عصر مبادرت گرديده است .
٣- مدارس در تاريخ فرهنگ و تعليم و تربيت اسلامي، از آغاز تا قرن چهارم هجري قمري، بايد از مساجد به عنوان مهمترين مراکز و نهادهاي علمي و آموزشي در جهان اسلام ياد نمود که در ارتقاء طراز فکري و فرهنگي و تقويت بعد معنوي مسلمانان نقش اساسي و موثري را ايفا مي- نمودند.
اين ارج و عظمت بار ديگر در عهد سلجوقيان و به دوران سلطنت ملکشاه و وزير با تدبيرش خواجه نظام الملک طوسي به لحاظ فرهنگي و سياسي رقم خورد و با شکل - گيري مدرسه نظاميه به عنوان بزرگترين دارالعلم اسلامي در بغداد، قلمرو نگاه بسياري از دوستداران علم و دانش بويژه علوم ديني، به بغداد و نظاميه اش معطوف گشت و مرکز خلافت 29 عباسي «به يکي از مراکز مهم سياسي و علمي و ادبي دنياي اسلام » مبدل گرديد.