چکیده:
« مکتب بازگشت ادبی» دورهای نسبتا طولانی از ادبیات فارسی بهویژه شعر را شامل میشود
که از اواخر عصر صفوی آغاز شده و به دورهی مشروطه ختم میشود. یکی از ویژگیهایی
که به شکل برجسته و فراگیر در شعر شاعران مختلف این دوره رواج یافته، گرایش به
بیپردگیهای زبانی، رکاکت لفظ و مضمون و بهطورک لی رعایتنکردن حدود ادب و اخلاق
است که در دیوانهای شعری به شکل هجو صاحبمنصبان، نکوهش و استهزای زنان، نکوهش
اهل شهر، هزل و مطایبه و ... بروز یافته است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی، نخست
نمونههایی از این مضامین را از دیوان شاعران این دوره ذکر میکند و سپس چرایی این مسئله
را بررسی کرده و با ارائهی تصویری از بستر تاریخی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و
روانشناسانه، به تحلیل دلایل و زمینههای بنیادین رواج این شیوه در مکتب بازگشت پرداخته
است. بررسی این پژوهش نشان میدهد بازگشت به سبک و شیوهی شاعرانی چون خاقانی،
سوزنی، انوری و ... از یکسو و تاثیرات برونمتنی حاصل از بیثباتی سیاسی و فروپاشی
اجتماعی و متعاقب آن تباهی اخلاق فردی و اجتماعی از دیگرسو، آسیبهایی را در عرصهی
فرهنگی سبب شده که با تاثیر عمیق بر روان افراد، به شعر این دوره راه یافته و نوعی گرایش
به هنجارشکنی اخلاقی را در سطحی گسترده به دنبال آورده است.
خلاصه ماشینی:
بنابراین در بررسی پیشینه ، ناگزیر به معرفی دو گروه مجزا خواهیم بود؛ یکی آنها که صرفا به معرفی مکتب بازگشت و شاعران آن پرداخته اند و تنها «زمینه ی مطالعاتی اولیه »ی این پژوهش را تشکیل می دهند که از این میان برخی آثار در همان عصر یا زمان های نزدیک بدان نگاشته شده اند و بیش از هرچیز به درک حال وهوای زمانه کمک می کنند؛ آثاری مثل تذکره ی حزین (١٣١١ق )، آتشکده ی آذر (١٣٣٦) و رستم التواریخ (١٣٥٢)؛ که تاریخ اجتماعی دوره ای از قاجار را به تصویر می کشند؛ آثاری از هدایت چون مجمع الفصحا (١٣٨٢) و...
علاوه بر آن که تخریب کلان حوزه های گوناگون در این زمان ، تأثیراتی عمیق و پایدار در هویت اجتماعی و فردی برجای گذاشت ، تداوم بروز آن در زمینه های مختلف به ویژه پس از تجربه ی تاریخی ثبات عصر صفوی ، به حس فقدان و ازدست دادنی منجر شد که از یک سو با ایجاد نوعی غم زدگی و ماتم ، به بازجویی خاطرات شیرین گذشته و یادآوری آنها در عرصه ی ادبیات انجامید و از سوی دیگر باعث نوعی خشم ناخودآگاه ، بی صبری و ناآرامی جاری در سطوح مختلف اجتماع شد و بی پردگی کلامی ، انحراف زبان ، دریافت صله به هر قیمتی ، هزل پردازی ، رکاکت و...