چکیده:
پیش از آنکه اصطلاح «نظربازی» پدید آید» مفهوم و معنای آن با صدور فتوایی یا حکمی مبنی
بر اینکه «خطا بود که نبینند روی زیبا را» از سوی سعدی,» در مقام «مفتی ملّت اصحاب نظر»
به طرق مختلف در غزلها مطرح شد و بدین ترتیب مقدمات پدید آمدن اصطلاح نظربازی
فراهم آمد. پس از عصر سعدی و پیش از عهد حافظ. در جریان شکلگیری مکتب تلفیق
(دوران غزل تلفیقی) اصطلاح نظربازی پدید آمد و از سوی شاعرانی چون همامء امیرخسرو,
خواجوء اوحدی و کمال خچندی در غزلها به کار گرفته شد (جمعا حدود ۳۰ مورد). سرانجام
حافظ اصطلاح «نظربازی» را با نگرشی خاص و به عنوان یکی از عناصر تشکیل دهندة مکتب
رندی به کار برد و چونان رندی بدان معنایی خاص بخشید. در این مقاله کوشیده شده تا
نظربازی از دیدگاه استاد سخن» سعدی» مورد بررسی قرار گیرد و تحولات آن تا عهد حافظ و
همچنین نزد حافظ دنبال شود.
خلاصه ماشینی:
1. معنای لغوی: در ابیات دهگانه که در آنها نظربازی یا نظرباز آمده است، یک بار و در یک بیت نظربازی در معنای فن نگاه یا طرز نگاه خوبان و زیبارویان؛ بدان سان که سبب دلربایی شود، به کار رفته است (غزل 273): کمال دلبری و حسن در نظربازیست به شیوۀ نظر از نادران دوران باش (حافظ، 1369: 378) و نه بار، در نه بیت در معنای به خوبان نگاه کردن یا تماشای زیبارویان، مثل (غزل 193): در نظربازی ما بیخبران حیرانند من چنینم که نمودم دگر ایشان دانند (همان: 323) در این ابیات دو نکته بایسته توجه است: یک) ایهام: به معنی رد و بدل کردن یا تبادل نگاه بین عاشق و معشوق در تمام ابیات، به ویژه ابیات نهگانه محفوظ است؛ دو) ملامتیگری: بدین معنا که یکی از شیوهها و شگردهایی که خواجه با هدف نقادیهای طنزآمیز خود به کار میگیرد، شیوۀ ملامتیگری است؛ همان شیوه و شگردی که بیشتر در زیر عنوان «نقد اجتماعی ریاکاران» از آن سخن رفت.