چکیده:
از آنجایی که نگاه فِرَق اسلامی دربارۀ گسترۀ عقل بشری در شناخت دین گوناگون است. این مقاله بر آن است تا در جهت پاسخ به این پرسشها که آیا اشاعره بر افکار ظاهرگرایانۀ خود باقی ماندند؟ یا عقل را ابزاری برای شناخت دین میدانند؟ مبانی فکری و نظری آنها از نظر عقل را بررسی و در نهایت این نتیجه را به اثبات رساند که: با وجود نگاه سنتگرایانۀ اشاعره نسبت به عقل (که بر اساس آن نقل را مقدم بر عقل میدانند و توجه خود را به ظواهر قرآن و احادیث معطوف کردهاند) به این مفهوم نیست که از توان عقل برای فهم دین بهره نمیبرند و سخت با آن مخالفند؛ مطابق این نظریه، اشعری که سالها بنمایۀ تفکرات کلامی خود را با تکیه بر عقل اندیشمندانه ارائه میداد، چگونه میتواند بهطور کامل عقل را از ورطۀ اندیشههای خود کنار گذارد و با آن به مخالفت برخیزد؟! بدین جهت ایشان در مسائل دینی و کلامی، مانند قدیم بودن قرآن، شفاعت، نصب امام، به دلیل عقل و در بسیاری از موارد، قائل به تفصیل شدهاند که در آثار اشعری و پیروانش همچون غزالی و فخر رازی مشهود و گواه این مدعاست.
خلاصه ماشینی:
این مقاله بـر آن اسـت تـا در جهت پاسخ به این پرسش ها که آیا اشاعره بر افکار ظاهرگرایانۀ خود باقی ماندند؟ یا عقل را ابزاری برای شناخت دیـن می دانند؟ مبانی فکری و نظری آنها از نظر عقل را بررسی و در نهایت این نتیجه را به اثبات رساند کـه : بـا وجـود نگـاه سنت گرایانۀ اشاعره نسبت به عقل (که بر اساس آن نقل را مقدم بر عقل می داننـد و توجـه خـود را بـه ظـواهر قـرآن و احادیث معطوف کرده اند) به این مفهوم نیست که از توان عقل برای فهم دین بهره نمی برنـد و سـخت بـا آن مخالفنـد؛ مطابق این نظریه ، اشعری که سال ها بن مایۀ تفکرات کلامی خود را با تکیه بر عقـل اندیشـمندانه ارائـه مـی داد، چگونـه می تواند به طور کامل عقل را از ورطۀ اندیشه های خود کنار گذارد و با آن به مخالفت برخیزد؟!
حال با توجه به آنچه گفته شد، اشاعره یعنی اشعری و پیروانش (غزالی، فخـر رازی و تفتـازانی ) در گـروه کـدام دسته از عقل گرایان قرار می گیرند؟ با مطالعۀ زندگانی ابوالحسن اشعری، چنین به دست می آید کـه پـدر او از طرفـداران اهـل حدیث بوده و با وجود اینکه این امر تأثیرگـذاری ویـژه ای در افکـار کـودکی و نوجـوانی او داشته است ، در جوانی به مکتب معتزله گرایش یافت و تا چهل سـالگی نـزد ابـوعلی جبـائی (متوفی ٣٠٣ ق ) به کسب دانش اصول و مبانی اعتزال اشتغال داشـت (ابـوزهره ، ١٣٩٣: ٢٦٨) و حتی با تدوین چندین اثر به دفاع از نظریات معتزله پرداخته بـود (کـربن ، ١٣٩٦: ١٥٥).