چکیده:
در میان براهین اثبات وجود خداوند، برهانی به نام «برهان صدّیقین» وجود دارد که بر اساس مبانی حکما، برهانی اسدّ و اخصر ـ یعنی محکمترین وکوتاهترین راهـ برای اثبات خداوند است و در آن از غیر خداوند بر او استدلال نمیشود. ملاصدرا تقریری از برهان صدیقین بر مبنای اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود و امکان فقری موجودات اقامه کرده است و مدعی است که برهان او شرایط برهان صدیقین را دارد. اما تفسیرهای متعددی از برهان او ارائه شده و نقدهای مختلفی به آن وارد کردهاند از جمله اینکه این برهان بر خلاف ادعا، دارای مقدمات متعددی است. این مقاله تلاش کرده با بررسی و تحلیل برهان ملاصدرا بر اساس دو رویکرد او، یعنی وحدت تشکیکی وجود و وحدت شخصی وجود، این برهان را ارزیابی کند. این بررسی نشان میدهد که برهان صدیقین ملاصدرا بر مبنای رویکرد وحدت شخصی وجود به برهان مشروط یادشده نزدیکتر است. اما در این صورت برهان با اشکالات دیگری مواجه خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
ـ اشکال دیگر اینکه فلاسفه اسلامی معتقدند برهان صدیقین برهانی است که از خود واجبالوجود بر وجود او استشهاد میکنند: «یا من دل علی ذاته بذاته» (فرازی از دعای صباح امیرالمٶمنین() و این راه را محکمترین و شریفترین راه میدانند، در حالی که یکی از شرایط قیاس منطقی این است که نتیجه در مقدمات چه به صورت مضمر و چه به صورت مصرح حضور نداشته باشد، در غیر این صورت استدلال مصادره به مطلوب خواهد بود.
همه موجودات نزد اهل حق و حکمت متعالیه، خواه عقل باشد یا نفس یا صورت نوعی، از مراتب پرتوهای نور حقیقی و تجلیات وجود قیومی الهی است و چون نور حق پرتو افکند [و حقیقت روشن شد]، آنچه وهمهای [ذهنهای] در پرده و محجوب بدان قائل بودند، که ماهیات ممکن در ذات خود وجودی دارند، رخت بربست و در تاریکی فرو رفت [و بطلانش آشکار شد]، بلکه [باید گفت] احکام و لوازم ماهیات از مراتب وجودها ظهور مییابد؛ وجودهایی که خود پرتو و سایه وجود حقیقی و نور احدی [یعنی ذات واجبالوجوب] هستند.
بنا بر توضیحات فوق میتوان گفت که برهان ملاصدرا به شرطی واجد ویژگیهای برهان صدیقین است که بر اساس وحدت شخصی وجود توجیه شود؛ زیرا تنها در این صورت است که از خداوند بر خودش استشهاد میشود.
ملاصدرا تقریر دیگری از برهان صدیقین بر مبنای اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود و امکان فقری موجودات اقامه میکند و مدعی است که در برهان او از خداوند بر خودش استدلال شده است.
اما به نظر میرسد دیدگاه ملاصدرا بیشتر با وحدت شخصی وجود همخوانی دارد؛ زیرا بر این اساس است که میتوان گفت از خداوند بر خودش استشهاد شده است.