چکیده:
صدرالمتالهین شیرازی و علامه طباطبایی بنا به رویکرد متعالیه خویش به عالم خواب به عنوان یکی از عوالم غیر قابل انکار هستی نظر داشته و با نگاه تفسیری و فلسفی خود از ماهیت آن سخن گفتهاند. در چنین رویکردی، عالمی که نفس در عالم خواب بدان وارد میشود، برزخ یا مثال نام دارد که عالمی است روحانی و همانطور که حواس به منزله روزنههایی به عالم شهادتاند، قوه خیالیه انسان، به منزله دریچه آن شمرده میشود؛ اما جدایی روح از بدن و سیر روح در عالم مثال یا عقل به تناسب میزان ارزش و استعداد آن، مهمترین مشخصههایی است که علامه در تبیین فرآیند خواب بدان قائل است و آن را شاهدی بر مسئله غیریت نفس و بدن و مجرد بودن عالم نفسانی و خواب میگیرد. وی در این خصوص ذیل تفسیر آیاتی به بحث پرداخته است.
خلاصه ماشینی:
در چنـین رویکـردی ، عالمی که نفس در عالم خواب بدان وارد می شود، برزخ یا مثال نام دارد کـه عـالمی اسـت روحـانی و همـانطور کـه حواس به منزله روزنه هایی به عالم شهادتاند، قوه خیالیه انسان، به منزله دریچه آن شمرده می شود؛ اما جـدایی روح از بدن و سیر روح در عالم مثال یا عقل به تناسب میزان ارزش و استعداد آن، مهم ترین مشخصه هایی است که علامه در تبیین فرآیند خواب بدان قائل است و آن را شاهدی بر مسئله غیریت نفس و بـدن و مجـرد بـودن عـالم نفسـانی و خواب میگیرد.
از آنچه تا بدینجا گفته آمد، به طور کلی روشن میشود که طبق بیان ملاصدرا، عالمی که نفس در عالم خواب وارد آن میشود، برزخ یا مثال نام دارد و دانستیم از جمله مشخصات این عالم ایـن اسـت کـه عـالم روحانی و عالم غیب نیز نام گرفته و همانطور که حواس به منزله روزنه هایی به عالم شهادتاند، قوه خیالیه انسان، به منزله دریچه عالم غیب شمرده میشود.
بنابراین صدرا تمایز این خوابها از وحی را در ظهور صریح حقایق نزد نیروی متخیله در وحی میداند و در این زمینه بر آن است ، اگر نیروی متخیله نتوانسته باشد از تجزیه و ترکیب صور خیالی، رها گـردد و یـا اینکه از صور حیوانی فارغ نشده باشد، آنچه شخص در خواب ملاحظه میکند، چیزی جز اضغاث احـلام نیست ؛ و اگر قوه خیال نتواند آنچه را که قوه عاقله در عالم عقل ، مشاهده نموده ، دقیقا ضبط کند و یا آن را با صور محسوس دیگر ترکیب نماید، آن خواب محتاج تعبیر اسـت (مبـدأ و معـاد، ٥٩٥؛ شـواهد الربوبیـه ، ٣٤٧)؛ اما در بررسی دیدگاه صدرا راجع به ماهیت خود خوابها، میتـوانیم بـه مقایسـه ای کـه وی میـان فرآیند تخیل در رؤیا در جهان فعلی و عالم آخرت ارائه میدهد، نیز نظری داشته باشیم .