چکیده:
جریان تصوف از فراگیرترین جریان های فکری تاریخ ایران است که تاثیر فراوانی بر هنر و معماری داشته است. این جریان فکری از سده ی دوم آغاز شده و در سده های چهارم و پنجم، تشکیلات خانقاهی به خود گرفت. در قرن هفتم و با هجوم مغول ها،خانقاه ها تبدیل به پناهگاه های روحی و مادی مردم شد؛ و بعد از آن، جریان تصوف به اوج مقبولیت و نفوذ خود بین عوام و خواص جامعه از درباریان تا مردم رسید و این روند تا آنجا پیش رفت که زمینه ساز تشکیل حکومت صفویه شد. بررسی رابطه تصوف و معماری با رویکردهای مختلفی بررسی شده است اما رویکرد تاریخ فرهنگی این امکان را به تحقیق می دهد که این ارتباط به صورت واقع گرایانه بررسی شود و با استفاده از شواهد تاریخی از هرگونه افراط و انحراف به دور باشد. حال سوال اینست تاثیر جریان فکری تصوف بر معماری ایران چگونه بوده است و چه نوع بناهای معماری را شکل داده است؟. پژوهش از نوع تحقیق های نظری می باشد که با روش تاریخی- تفسیری پژوهش شده است و چارچوب اصلی در قالب مطالعات فرهنگی و در ذیل آن تاریخ فرهنگی و از طریق مطالعه منابع کتابخانه ای تصوف و تاریخ معماری می باشد. با این روش نتیجه تحقیق بدین شرح است که تفکرات صوفیانه، رفتار و ارزش های آن ها باعث شکل گیری کلیات کالبد های معماری می شود. کاربری این بناها در طول تاریخ در هم تنیده بوده است. با توجه به بناهای باقی مانده و منابع موجود می توان کالبدهای معماری صوفیان را در دو دسته تک بناها، شامل خانقاه ها و آرامگاه ها؛ و دسته دوم، بناهای مجموعه ای دسته بندی کرد.
خلاصه ماشینی:
بررسی رابطه تصوف و معماری با رویکردهای مختلفی بررسی شده است اما رویکرد تاریخ فرهنگی این امکان را به تحقیق میدهد که این ارتباط به صورت واقع گرایانه بررسی شود و با استفاده از شواهد تاریخی از هرگونه افراط و انحراف به دور باشد.
واژگان کلیدی: تصوف و معماری- تاریخ فرهنگی- آرامگاه- خانقاه- بناهای مجموعهای مقدمه در سدههای 4 الی 10 هجری قمری ایران، یکی از جریانهای قدرتمند و مؤثر در فرهنگ و اجتماع و همچنین هنر، جریان تصوف بوده است.
بیان مسئله معماری محصول فرهنگ یک جامعه است و با توجه به غالب بودن جریان تصوف در قرون متمادی در ایران اسلامی، این سوال پیش میآید که تاثیر جریان فکری تصوف بر معماری ایران چگونه بوده است و چه نوع بناهای معماری را شکل داده است؟ ضرورت و اهمیت تحقیق عرفان و تصوف از مباحث نظریای هستند که ارتباط تنگاتنگی با هنر و معماری تاریخ ایران داشتهاند و در زمینه یافتن این ارتباط، تحقیقات مختلفی انجام شده است.
اما در بررسیها با رویکرد تاریخ معماری مقالهی معماری گمشده، خانقاه در خراسان سده پنجم نوشته مهرداد قیومی بیدهندی و مقاله بازتاب سیر مواجهه با تصوف نعمت اللهی در معماری مجموعه خانقاهی-آرامگاهی شاه ولی تفت از کریم مردمی و محسن دهقانی تفتی میتوان نام برد که به بررسی ارتباط تصوف و معماری پرداختهاند.
تاریخ صوفیه زهد و عزلت گرینی در دین اسلام نیز همچون دیگر ادیان از سده دوم شروع شد و در بعضی از مکانهای ممالک اسلامی اولین اجتماعات صوفیه که تعداد آنها بیشتر از صد نفر نمیشد شکل گرفت و این جمعها پیرامون شیوخ خود در خانه شیخ و یا مساجد شکل میگرفت که ازجمله میتوان بـه «حلقـۀ یاران جنید در بغداد و شاگردان تستری در بصره اشاره کرد.