چکیده:
در عرصه کتاب آرایی، تشعیر یکی از مهمترین آرایه های تزیینی محسوب میشود که پس از شکلگیریاش، در هر دوره ویژگیهای زیباییشناختی متفاوتی به خود گرفته است. دوره صفویه به عنوان عصر طلایی این هنر شناخته میشود و یکی از برجستهترین نمونههای تشعیری متعلق به این دوره، خمسه نظامی تهماسبی است. تشعیر نگارههای این نسخه در برخی از صفحات تعویض و ترمیم شدهاند و همچنین شیوههای گوناگونی در ساختار و طراحیشان دیده میشود. با توجه به تنوع نقشمایههای موجود در حواشی نگارهها این سوال مطرح میشود که تشعیر نگارههای خمسه تهماسبی بر اساس ویژگیهای بصری و اجرایی به چند گونه قابل تقسیماند و چه تمایزات و تشابهاتی با یکدیگر دارند؟ این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی به این سوال پاسخ داده و هدف آن گونهشناسی تشعیر نگارههای نسخه مذکور و شناخت تفاوتها و شباهتهای میان آنها به منظور آراستن صفحات نگارهها است. یافتههای پژوهش نشان دهنده سه گونه تشعیر در حواشی نگارهها است که بر اساس تطبیق ویژگیهای بصریشان با نسخههای مشابه، احتمالا در سدههای دهم و یازدهم هجری و به واسطه هنرمندان سرشناس آن دوران شکل گرفتهاند. تغییر ابعاد حواشی از گونه اول تا سوم و همچنین تنوع در ساختار چیدمان نقوش تشعیری از مهمترین تمایزات میان سه گونه محسوب میشود. نقاط اشتراکی مانند هماهنگی جهت نگارهها با نقوش تشعیری و دقت در صفحهآرایی نشان از اهمیت این نسخه در طول دوره صفویه دارد. تشعیرکاران عهد صفویه در هر دوره برای حفظ اصالت خود به صورت زنجیرهوار به تقلید از نقشمایههای دورههای پیشین خود پرداختهاند و اشتراک دیگری را در این گونهها رقم زدهاند.
خلاصه ماشینی:
با توجه به تنوع نقشمایههای موجود در حواشی نگارهها این سؤال مطرح میشود که تشعیر نگارههای خمسه تهماسبی بر اساس ویژگیهای بصری و اجرایی به چند گونه قابل تقسیماند و چه تمایزات و تشابهاتی با یکدیگر دارند؟ این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی به این سؤال پاسخ داده و هدف آن گونهشناسی تشعیر نگارههای نسخه مذکور و شناخت تفاوتها و شباهتهای میان آنها بهمنظور آراستن صفحات نگارهها است.
تیتلی در انتهای کتاب خود با عنوان « Persian miniature painting and its influence on the art of turkey and india» بخش کوچکی را به معرفی نقاشیهای حاشیه (تشعیر) قرار داده و در این بخش بهصورت خلاصه به تشعیر ایران، هند و عثمانی پرداخته است (Titley, 1984).
راگزنبرگ در کتاب خود با عنوان «The Persian album 1400-1600 from dispersal to collection» به معرفی تعدادی از مرقعات پرداخته که در این میان بهصورت گذرا تشعیرهای هر مرقع را نیز توضیح داده است (Roxburgh, 2005).
ساختار منظم در حرکت حیوانات و امتداد آنها نسبت به یکدیگر جدول 5: مقایسه تطبیقی تشعیر نگارههای گونه دوم خمسه تهماسبی با شاهنامه شاهعباسی و دیباچه نسخه محفوظ در هرمیتاژ Table 5: A comparison between the second type motives of the illuminated manuscripts in Khamsah of Shah Tahmaspi, Shāh Nāma of Shāh Abbasi, and preface of the copy held in Hermitage Museum {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} به ایجاد ترکیببندی متقارن انجامیده و ایستایی و توازن را در حواشی حفظ نموده است (جدول 8).