چکیده:
منجمان دست کم از سدۀ نخست قبل از میلاد از ابزارهایی برای رصد اجرام آسمانی استفاده میکردند. ابزارهای این دوره عمدتاً برای تعیین زاویۀ میان دایرةالبروج و معدلالنهار و تعیین لحظۀ ورود خورشید به اعتدالین استفاده میشدند. بطلمیوس از ابزارهایی مانند ذات الحلق، ذات الثقبتین و ذات الشعبتین نام برده است. در دورۀ اسلامی و ضمن انجام رصدهایی برای تدقیق گزارشهای بطلمیوس، گزارشهایی از ساخت ابزارهای نجومی نو نیز بهدست ما رسیده است، هرچند که بیشتر رسالههای نوشته شده توسط مسلمانان مربوط به روشهای ساخت و بهکار بردن انواع گوناگون اسطرلاب هستند. رسالۀ فی الآلات العجیبة، اثر عبدالرحمن خازنی، رسالۀ کوچکی است که خازنی در آن به تشریح هفت ابزار رصدی مورد استفاده در زمان خویش پرداخته و روشهای استفاده از آنها را آورده است و محاسباتی را که باید روی نتایج حاصل از این ابزارها انجام بشود، به صورت مدون و مشروح آورده است. در حال حاضر چهار نسخۀ خطی شناخته شده از این رساله در کتابخانه های مجلس شورای اسلامی، مدرسۀ سپهسالار، مغنیسه و دانشگاه استانبول وجود دارند. مقالۀ پیش رو ضمن معرفی رسالۀ مذکور، محتوای علمی آن را مورد بررسی قرار میدهد.
The astronomers used instruments from the first century BC to observe heavenly bodies. The most of them were used to determine the angle between the ecliptic and equator circles and to find the moment of the sun’s arrival to the equinoxes. Ptolemy mentions some names of the instruments such as the armillary, dioptra and triquetrum. With the biginning of the attention to astronomy in the Islamic era and the new observations for the examination of Ptolemy’s reports, we have received reports of the construction of the instruments, although most of the essays written by the Muslims related to the construction and application of Astrolabes. ʿAbd al-Rahman al-Khazini’s (fl. in 6th AH/12th AD century) Fi Alat al-ʿAjiba is a small treatise in which al-Khazini describes the seven usual observation instruments of his era and the methods of their use and computations on the date which are derived from the observations. Currently, there are four manuscripts of this treatise available at the libraries of Majlis (in Iran), Sepahsalar School (in Iran), Manisa (in Turkey), and Istanbul University (in Turkey). In this article, we will give a brief report on this treatise and its surviving versions and the materials described therein
خلاصه ماشینی:
در دورٔە اسلامي و ضمن انجام رصدهايي براي تدقيق گزارش هاي بطلميوس ، گزارش هايي از ساخت ابزارهاي نجومي نو نيز به دست ما رسيده است ، هرچند که بيشتر رساله هاي نوشته شده توسط مسلمانان مربوط به روش هاي ساخت و به کار بردن انواع گوناگون اسطرلاب هستند.
هر چند از مجموع رساله ها و کتاب هاي باقيمانده از سنت نجومي دورٔە اسلامي مي توان تصوير نسبتا خوبي از دانش نجومي مسلمانان به دست آورد اما رساله هايي که در آنها روش ساخت ابزار رصدي به تفصيل نوشته شده باشد ‐به جز رساله هايي که در بارٔە روش کار با اسطرلاب نوشته شده اند که تعداد آنها نيز قابل توجه است ‐ اندک هستند.
در اين رساله روش ساخت يا استفاده از هفت ابزار رصدي تشريح شده است که به ترتيب عبارتند از: ذات الشعبتين ، ذات الثقبتين ، ذات المثلث ، ربع ، آينه ، اسطرلاب و ابزارهاي سادٔە کاربردي .
خازني در چهار مقالۀ ابتدايي به معرفي ابزار رصدي، روش ساخت و استفاده از آنها پرداخته است و در سه مقالۀ پاياني به شرح روش هايي براي به دست آوردن فاصله و ارتفاع و جز آن از طريق به کار بردن اسطرلاب ، آينه و برخي ابزارهاي سادٔە ديگر پرداخته است .
اندازه گيري کمان ميان دو جرم آسماني توسط ذات الشعبتين يا ذات المسطرتين خازني مثال هايي از به کار بردن ذات الشعبتين در مساحي و معماري نيز آورده است و اين ميتواند اين فرض را قوت ببخشد که احتمالا براي اين دست کاربردها ابزارهايي در اندازٔە کوچک تر که قابل حمل باشند ساخته ميشده اند.