چکیده:
هدف پژوهش حاضر بررسی مسأله حقوق شهروندی در اندیشه امام خمینی بوده و کوشیده است با بهرهگیری از رویکردی نشانهشناسانه، نشانههای مفهومی دال بر حقوق افراد به مثابه شهروندان حکومت اسلامی را در منظومه فکری امام خمینی واکاوی نماید. در این تحقیق از نشانهشناسی به عنوان روش تحلیل و چارچوب نظری بحث استفاده شده و تلاش گردیده تا از برخی امکانات روششناختی الگوی ایزوتسو، به خصوص مفهوم «میدانهای معنایی» بهرهگیری شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که عبارت حقوق شهروندی در گفتار و آثار امام خمینی به کار نرفته است. این خود نشان از نو بودن نشانه مزبور در نظام معنایی اسلامی است. در حوزه حق تعیین سرنوشت، این حق مشارکت سیاسی است که چالشبرانگیز است. مشارکت سیاسی در اندیشه اسلامی در میدان معنایی وظیفه دینی، معنا مییابد و هر مسلمانی باید در حد توان خود در آن کوشا باشد. نظام جمهوری اسلامی، هرچند از حیث صوری و شکلی به نظامهای جمهوری متعارف شباهت دارد، اما به دلیل ابتنای آن بر قوانین اسلامی، خود نظامی منحصربهفرد است که شهروندی در آن مختصات ویژهای دارد. این مختصات ویژه به خوبی نمایانگر تضادهای نشانهشناختی در نظام معنایی مسلمانان و گفتمان حقوق شهروندی مدرن است.
خلاصه ماشینی:
بنابراین، نوشتار حاضر درپی پاسخ به این پرسش است که مسأله حقوق شهروندی چگونه در اندیشه امام خمینی مطرح شده است؟ و چه نشانههایی در نظام معنایی ایشان دال بر این حقوق وجود دارد؟ روش و چارچوب نظری در این تحقیق از نشانهشناسی 1 به عنوان روش تحلیل و چارچوب نظری بحث استفاده میشود.
امام خمینی به عنوان متفکر نوگرای اسلامی، اولاً، مبنای تشکیل جامعه و دولت اسلامی را از «انسان کامل» به «انسان مؤمن فضیلتمند» تغییر میدهد که این خود نقطه گسست مهمی در راستای تبیین نظری مردمسالاری دینی به شمار میرود؛ ثانیاً، با پذیرش حق تعیین سرنوشت برای عنوان کلی ملت و مردم و نه فرد، به عنوان ذیحقان در مقابل دولت، حقوق شهروندی را به رسمیت میشناسد؛ ثالثاً، با تعریف حقوق مردم در میدان معنایی مستضعفین، با یک حرکت مرزی در میانه نشانههای نظام معنایی جدید در پیوند با نظام معنایی قرآن، به نوعی از فضای فقه سنتی عبور مینماید؛ رابعاً، در زمینه مشارکت سیاسی کامل بر مبنای فقه سیاسی شیعه، آن را یک وظیفه دانسته و غیرمؤمنان را از حیطه صلاحیت آن خارج میسازد.
با این وجود، نشانههایی از شهروندی و دولت مدرن در اندیشه امام خمینی وجود دارد که به نظر چندان مورد تأمل واقع نشده است.
بنابراین، استبداد به عنوان یکی از مؤلفههای بیرون از میدان معنایی حکومت اسلامی به مثابه ناقض حقوق مردم از سوی امام خمینی طرد میشود.
خدمت و دولت خدمتگزار یکی دیگر از مؤلفههای معنایی حکومت اسلامی در اندیشه امام خمینی، مفهوم «خدمت» است که ایشان با عنوان «دولت خدمتگزار ملت» از آن یاد میکند.