چکیده:
شواهد تاریخی گویای این است که در ایران توجه به علم و فنّاوری برای توسعۀ کشور از حدود 200 سال پیش و از اوایل سده سیزدهم خورشیدی آغاز شده است. در این مقاله با مطالعه و بررسی اسناد و منابع تاریخی، به مرور مهمترین اقدامهای دولت در حوزههای آموزش عمومی، آموزش عالی، پژوهش و فنّاوری و نقد آنها در سه دوره تاریخی قاجار (از زمان صدارت عباس میرزا)، پهلوی و جمهوری اسلامی پرداخته میشود. شکلگیری مدارس جدید به جای مکتبخانهها، تصویب قانون الزامی شدن آموزش عمومی، تأسیس دانشگاهها، رشد جهشی میزان باسوادی، رشد کمّی و کیفی آموزش عالی، افزایش میزان انتشارات علمی و توسعه فنّاوری در حوزههای راهبردی مانند فنّاوری موشکی و فنّاوری هستهای مهمترین رویدادهای سیاستی حوزه علم و فنّاوری طی دو سده اخیر در ایران است. همچنین وابستگی به کشورهای خارجی به ویژه در دوران قاجار و پهلوی، تسلط دیوانسالاری در حوزه علم و فنّاوری و تحریمهای بین المللی مهمترین مسائل سیاستی در حوزه علم و فنّاوری است که کشور با آن روبرو بوده است. با این حال، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به رغم وجود موانع خارجی به ویژه جنگ تحمیلی و تحریمهای بین المللی، دستاوردهای گستردهای در حوزه علم و فنّاوری کسب شده است.
Historical evidence proposes that in Iran, attention to science and technology for the development of the country began some 200 years ago. This article studies and reviews historical documents and resources and go through the most important government actions in the fields of public education, higher education, research and technology, and their criticism in three historical Qajar periods (since the time of Abbas Mirza chancellorship), Pahlavi and the Islamic Republic. Establishment of new schools instead of old ones, adoption of the law requiring public education, establishment of universities, rapid growth in literacy, quantitative and qualitative growth of higher education, increasing the number of scientific publications and technological development in strategic areas such as Missile technology and nuclear technology have been the most important policy events in the field of science and technology in Iran for the last two centuries. Also, dependency on foreign countries, especially during the Qajar and Pahlavi era, bureaucratic dominance in the field of science and technology and international sanctions are the most important policy issues in the field of science and technology that the country has been faced. However, since the victory of the Islamic Revolution and despite external obstacles, especially imposed war and international sanctions, widespread achievements have been made in the field of science and technology.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله با مطالعه و بررسی اسناد و منابع تاریخی، به مرور مهمترین اقدامهای دولت در حوزههای آموزش عمومی، آموزش عالی، پژوهش و فنّاوری و نقد آنها در سه دوره تاریخی قاجار (از زمان صدارت عباس میرزا)، پهلوی و جمهوری اسلامی پرداخته میشود.
شکلگیری مدارس جدید به جای مکتبخانهها، تصویب قانون الزامی شدن آموزش عمومی، تأسیس دانشگاهها، رشد جهشی میزان باسوادی، رشد کمّی و کیفی آموزش عالی، افزایش میزان انتشارات علمی و توسعه فنّاوری در حوزههای راهبردی مانند فنّاوری موشکی و فنّاوری هستهای مهمترین رویدادهای سیاستی حوزه علم و فنّاوری طی دو سده اخیر در ایران است.
گسترش آموزش چه در وجه عمومی و چه عالی و رشد میزان انتشارات علمی از دهه 1990؛ توسعه پژوهش و فنّاوریهای نوظهور از دهه 2000؛ و گذار به نوآوری و اقتصاد دانشبنیان از دهه 2010، سه موج اصلی در سیاستهای علم و فنّاوری در ایران طی سه دهه اخیر است (UNCTAD, 2016).
میرزا ملکمخان در رساله «دفتر تنظیمات» (کتابچه غیبی) که بین سالهای 1237 تا 1239 هجری شمسی و در سنین 26 تا 28 سالگی نوشته است، نخستین طرح جامع تعلیم و تربیت ایران را با پیشبینی مؤسسههای آموزشی رسمی و غیررسمی در سه سطحِ مدارس ابتدایی (تربیه)؛ متوسط (فضیله) و عالی (عالیه) ذیل وزارت مستقل به نام وزارت معارف، که تا آن زمان تشکیل نشده بود، تحت عنوان «قانون تعلّم ملی» به ناصرالدین شاه پیشنهاد کرد.