چکیده:
پیشینۀ منارۀ مسجدجامع کاشان، با توجه به کتیبۀ آن به سال 466ق بازمیگردد. یکی از ویژگیهای بارز آثار معماری بازمانده از این زمان از جمله منارهها، استفادۀ گسترده و ماهرانه از آجر و پیوستگی تزیینات آجری با ساختار بناهاست. در منارۀ کاشان برخلاف سایر نمونههای همدوره، کاربست ماهرانۀ آجر به چشم نمیخورد. همچنین تصاویری که از این مناره در هنگام آسیبدیدگی نمای آن در دست است، نشان میدهد که میان نما و ساختار پیوندی وجود نداشته و نما چون پوستهای مجزا بدنۀ مناره را در بر گرفته بوده است. همین امر سبب شده تا طی زمینلرزۀ سال 1192 هجری قمری یا به دلایل دیگر، بدون فروریختن ساختار مناره، نمای آن دچار آسیب جدی شود. به همین دلیل، صورت تزیینات اصیل و اولیۀ بنا و نیز میزان تطابق تزیینات پس از مرمت با صورت اصیل آن مشخص نیست. هدف مقالۀ حاضر این است که با بررسی اسناد تصویری، بخشهای اصیل مناره را شناسایی کند و نسبت تزیینات فعلی را با صورت اصیل آن بسنجد و سپس بهعلت بهکارگیری فنی متفاوت از فنون رایج زمانه در ساخت این مناره دست یابد. راهبرد این تحقیق، تفسیریتاریخی و توصیفیتحلیلی است و دادههای آن از خلال اسناد تصویری و متون و نیز از راه مطالعات میدانی گردآوری شدهاند. حاصل این پژوهش آن است که طی مرمت، تزیینات مناره اغلب بدون توجه به نقوش قبلی، از نو ساخته شدهاند. حتی در کتیبه نیز که بر اساس تصاویر دچار آسیب جدی نبوده است، دخل و تصرفهایی دیده میشود. همچنین دربارۀ تفاوت در فن اجرای تزیینات، بررسیها در این مقاله منجر به این فرضیه شده است که منارۀ کاشان در دورۀ سلجوقی از اساس ساخته نشده بلکه مربوط به دورههای پیشین و احتمالاً جزئی از مسجد اولیه بوده و در دورۀ سلجوقی نمایی آجری بدان افزوده شده است.
Based on its inscription, the history of Kashan’s Jame mosque minaret dates back to 466 A.H. One of the prominent features of remaining architectural works, including minarets, is the vast and subtle use of bricks and the brick ornament’s integrity with the structure of buildings. Unlike other examples contemporary with Jame mosque minaret, there is no trace of subtle brick decoration. Also, the minaret’s pictures at the time of its damaged façade shows that there was no connection between the façade and the structure, and that the façade was a separate shell covering the structure of the minaret, therefore the façade of minaret was damaged severely because of 1192 A.H. earthquake or some other reason while the structure remained whole. Because of afore mentioned facts, the original decoration and the degree of conformity between the post-restoration decoration and the original one is unknown. The purpose of this article is first, to pinpoint the original parts of minaret and evaluate the degree of conformity between the current decoration and the original one, through examining visual documents, and then to uncover the reason behind choosing a different technique in building this minaret. The strategies of this research are historical and descriptive analytical interpretation and its data were gathered thorough visual and text documents as well as field researches. This study resulted in the fact that, during the restoration process, minaret decoration was renewed with no regard for the original design. Even in the inscription, that remained almost intact based on the pictures, signs of interpolation can be seen. Regarding the different decoration techniques, the study led to the hypothesis that minaret was not build in Seljuk period, but rather in earlier periods as a part of the main mosque and was later decorated using bricks in the Seljuk period.
خلاصه ماشینی:
بنا بر آنچه گفته شد، پژوهش حاضر به دنبال یافتن پاسخ دو پرسش اصلی است: نخست اینکه هماکنون چه میزان از تزیینات اصیل مناره به جا مانده است و تزیینات اجراشده در طی مرمت، چه نسبتی با تزیینات اصیل مناره دارند؟ و پرسش دوم اینکه چرا در این مناره شیوۀ متداول در سدۀ پنجم و بناهای همدوره به کار گرفته نشده است؟ با وجود آنکه برخی پژوهشها به دوپوسته بودن منارۀ مسجدجامع کاشان اشاره کردهاند، علت این موضوع در هیچیک بررسی نشده و تاکنون نمای بیرونی مناره، موضوع هیچ پژوهشی نبوده است.
شیلا بلر در کتاب نخستین کتیبهها در معماری دوران اسلامی ایرانزمین که در سال 1991 میلادی منتشر شده است، علاوه بر بررسی ساختار و محتوای کتیبۀ منارۀ مسجدجامع کاشان، به مرمت ناردست مناره و صدمات واردشده به کتیبه در پی این تعمیرات اشاره کرده است (بلر 1394، 227).
در مقالۀ «نخستین یادگار دوران اسلامی کاشان» نیز که آخرین پژوهش صورتگرفته با موضوع این مناره است، تنها به بررسی فرم، سازه و شیوۀ ساخت منارۀ مسجدجامع کاشان بدون در نظر گرفتن نمای بیرونی و تزیینات آن پرداخته شده است (عالمی، کمالی و اسدی، 1398).
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (به تصوير صفحه مراجعه شود) تصویر 10: منارۀ مسجدجامع نوشآباد از سویی از ترسیم دیولافوا بهطور دقیق مشخص نیست که کمربند یادشده در چه ارتفاعی از مناره وجود داشته است؛ زیرا در تصاویر دیگری که هنری ویوله و اریک شرودر بهترتیب در فاصلۀ 56 و 61 سال بعد از ترسیم دیولافوا از بنا گرفتهاند و در بخشهای بعدی به آنها پرداخته میشود، بخش پایینی مناره سالم است و در آن اثری از نوار کاشی وجود ندارد.