چکیده:
منطقه شمالشرق کشور که هممرز با کشورهای افغانستان و ترکمنستان میباشد از منظر ابعاد مختلف ژئوپلیتیک و مسائل دفاعی – امنیتی بهعنوان یک منطقه حساس محسوب میگردد، بطوریکه مقام معظم رهبری حضرت امام خامنهای(مدظلهالعالی) برقراری امنیت و تقویت آمادگی نظامی منطقه شمالشرق کشور را بهطور ویژه مورد تأکید قرار دادهاند. لیکن باوجود حساسیت ویژه منطقه شمالشرق کشور، این منطقه از منظر مطالعات ژئوپلیتیکی و راهبردی موردتوجه کافی قرار نگرفته که این امر میتواند موجب از دست رفتن بسیاری از فرصتها و افزایش و نزدیکی تهدیدات علیه منافع ملی کشور در این حوزه گردد. لذا تحقیق حاضر میکوشد که منطقه شمالشرق کشور را از منظر اقتصادی بهعنوان یکی از مهمترین ابعاد ژئوپلیتیکی مورد بررسی قرار دهد. هدف پژوهش حاضر شناسایی عوامل ژئوپلیتیکی اقتصادی مؤثر بر تدوین راهبرد دفاعی جمهوری اسلامی ایران در منطقه استراتژیک شمالشرق کشور میباشد. این پژوهش ازلحاظ نوع تحقیق، کاربردی – توسعهای است که به روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد کمی انجام پذیرفته است. بهمنظور رسیدن به هدف تحقیق از طریق پرسشنامه و به روش نمونهگیری تمام شمار از نقطه نظرات 60 نفر از خبرگان لشکری و کشوری و صاحبنظران در حوزه جغرافیای سیاسی، بهویژه ژئوپلیتیک و راهبرد دفاعی در سطح نیروهای مسلح و منطقه شمال شرق کشور استفاده گردید. نهایتاً، 27 عامل ژئوپلیتیکی اقتصادی مؤثر بر تدوین راهبردهای دفاعی جمهوری اسلامی ایران در منطقۀ شمال شرق کشور شناسایی گردیدند که در قالب عوامل چهارگانه قوت و ضعف و بسترهای فرصتآفرین و تهدیدزا (10 عامل قوت و 8 عامل ضعف، 3 عامل فرصت، 6 عامل تهدید) برشماری گردیدند. از مهمترین عوامل ژئوپلیتیکی اقتصادی احصاء شده میتوان به عواملی مانند راهآهن سراسری شمالشرق به سواحل جنوب، بهعنوان عامل قوتزا؛ پایین بودن ارزش پولی ج.ا.ا نسبت به کشورهای پیرامونی و سوءاستفاده اجتماعی – فرهنگی اتباع خارجی از آن در شهر مشهد مقدس، بهعنوان عامل ضعفساز؛ وجود منابع مشترک نفت و گاز ایران با ترکمنستان در دریای خزر، بهعنوان عامل فرصتآفرین؛ و وابستگی کشور افغانستان به کمکهای خارجی برای توسعه اقتصادی، بهعنوان عامل تهدیدزا اشاره کرد.
The Zone of Eastern North of the Country which has common borderline with Afghanistan and Turkmenistan countries is considered as a critical district from the aspects of geopolitical and defensive - security affairs, accordingly the supreme leader Imam Khamenei has emphasized preserving security and reinforcing military preparation of the Zone of Eastern North of the Country. Thus, despite the circumstance of the Zone of Eastern North of the Country, this region has not been attended sufficiently from the perspective of geopolitical and strategic studies and this deficiency could loses many opportunities and attracts many threats against the national profits in this area. Accordingly, the current study tries to investigate the Zone of Eastern North of the Country from the focal of economic as one of the most important geopolitics factors. The research aim is to identify the geopolitical economic factors affecting defensive strategies of Islamic Republic of Iran in this strategic zone of the country. This research is an applicable – developmental research which is accomplished by descriptive – analytical research method with a quantitative approach. To reach the research objective, through a questionnaire and applying whole-counting sampling method, the opinions of 60 military and governmental elites and geopolitical experts, especially geopolitics and defensive strategy in the level of army forces and the zone of eastern north of the country were utilized. The collected data were analyzed through descriptive and inferential analytical methods to provide the appropriate answers for the research questions. Ultimately, 27 geopolitical economic factors affecting defensive strategies of Islamic Republic of Iran in the eastern north zone of the country were identified and then were categorized into the quadruplet factors of strength, weakness, opportunity and threat (10 strength, 8 weakness, 3 opportunity and 6 threat factors). As the most important elicited factors, the railway of the Eastern North toward the south offshore, as a strength factor; being low value of the currency of the country in comparison with the neighbors and social – cultural abuse of that by foreigners in holly Mashhad city, as a weakness factor; existing common sources of petroleum and gas between Iran and Turkmenistan in Caspian sea, as an opportunity; and dependence of Afghanistan to the international financial aids for the country development, as a threat, can be mentioned.
خلاصه ماشینی:
در بيان اهميت و ضرورت پژوهش حاضر بايد اشاره کرد که در عين وجود حساسيت ژئوپليتيکي منطقه شمال شرق کشور به واسطه وضعيت بحراني کشورهاي همسايه به ويژه افغانستان ، مطالعه و بررسي خاصي در خصوص عوامل ژئوپليتيکي اقتصادي مؤثر بر راهبردهاي دفاعي جمهوري اسلامي ايران در منطقۀ شمال شرق کشور، انجام نپذيرفته است و همچنان در بخش هاي زيادي نيازهاي پژوهشي در اين حوزه احساس مي شود.
پژوهش حاضر تلاش مي کند علاوه بر مطالعات کتابخانه اي و ميداني ، بر مبناي نظرات متخصصان و خبرگان امور ژئوپليتيک و مديريت راهبردي در منطقه شمال شرق کشور به جمع آوري اطلاعات موردنياز پژوهش پرداخته و با استفاده از روش هاي آماري مناسب و قابل استناد، اطلاعات جمع آوريشده را به شيوه کمي مورد تجزيه وتحليل قرار دهد و سرانجام يافته هاي تحقيق را در قالب شناسايي عوامل ژئوپليتيکي اقتصادي مؤثر بر تدوين راهبرد دفاعي جمهوري اسلامي ايران در منطقه شمال شرق کشور، به شکل متقن و کاربردي در دسترس راهبرد پردازان جمهوري اسلامي ايران قرار دهد، که اين مهم دليلي است که اهميت انجام تحقيق حاضر را روشن و بر جنبه نوآوري آن صحه مي گذارد.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) مدل مفهومي تحقيق در راستاي رسيدن به اهداف پژوهش ، پس از انجام مطالعات نظري، بررسي اسناد و مدارک و محيط شناسي حوزه شمال شرق کشور و نيز مشاوره و مصاحبه با تعدادي از صاحب نظران خبره مرتبط با موضوع و اخـذ نظرات آنان و بازديد ميداني صورت گرفته ، درک درست و کامل تري از عوامل ژئوپليتيکي اقتصادي منطقـه شمال شرق کشور حاصل شد و درنهايت مدل مفهومي تحقيق حاضر، شامل ٢٧ عامل ژئوپليتيـک اقتصـادي که ميتوانند بر راهبرد دفاعي جمهوري اسلامي ايران تأثيرگذار باشـند، در قالـب کـلان عوامـل چهارگانـه (قوت ، ضعف ، فرصت و تهديد) برابر شکل شماره ٢ ترسيم شده است .