چکیده:
گزارشهای متفاوت و گاه متعارضی از ولایتعهدی امام رضا(ع) در متون سنی و شیعی انعکاس
پافته است. از اینرو مسئله مقاله حاضر مطالعه و بررسی روایتهای ولایتعهدی در تاریخ-
نگاری اسلامی است و نگارنده درصدد است به این پرسشها پاسخ دهد ولایتعهدی امام
رضا(ع) چگونه در منابع تاریخی بازتاب ییافته است و آیا مورخان به اجبار امام رضا(ع) در
پذیرش ولایتعهدی اشاره کردهاند؟ کدامیک از منابع به این موضوع پرداختهاند؟ نگارنده در
صده است با استفاده از روش توصیفی-تحایلی به این پرسشها پاسخ دهد. نتایج این بررسی
نشان میدهد هرکدام از این مورخان تحت تاثیر بینش و نگرش خحاص خویش» روایت
ولایتعهدی را در متن خود منعکس کردهاند. مورخان سنی مذهب درصدد مشروعیت بخشی به
حکومت ماامون بودهاند و از گزارش اجبار مامون برای پذیرش ولایتعهدی امام رضا(ع)
صرفنظر میکنند تا این معنا را به مخاطبین منتقل کنند که پذیرش ولایتمهدی امام رضا(ع)
مبتنی بر رضایت بوده است. مورخان شیعی که در دوره حکومت شیعی مذهب آلبویه متون
خود را نگاشتهاند به طور مفصل مسئله اجبار امام رضا(ع) را مورد بررسی قرار داده و بر اجبار
و تهدید مامون تاکید کردهاند.
خلاصه ماشینی:
چه او خود بیان کرده بود که «من با خدا عهد کردم که اگر بر برادرم امین پیروز شدم ، خلافت را به برترین مردم از خاندان ابی طالب بسپارم ٤» اما واقعیت این اسـت کـه از زمــان پیـروزی او تـا ولایتعهدی امام رضا(ع ) دو سال سپری شده بود؛ یعنی وفای به عهد بعد از ایـن سـکوت دراز مدت را باید نشان دهنده وضعیت پیش آمدة جدید و الزام مأمون به این امر تلقی کـرد ٥.
اما این موضوع اجبار در برخی از منابع آمده و در برخی نیامده اسـت کـه در ادامـه ایـن تحقیـق ، بـه انعکاس اخبار اجبار مأمون برای پذیرش ولایتعهدی امـام رضـا(ع ) در منـابع و متـون قـدیمی ١- اکبری ، تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام، ١٢١؛ و نیـز نـک بـه خضری ،احمدرضـا(١٣٨٤)، تـاریخ خلافـت عباسی : از آغاز تا پایان آل بویه ، تهران ، سمت ، ص٦٩-٧٣.
یعقوبی در کتاب تاریخ خود درباره موضوع ولایتعهدی امام رضا(ع ) آورده است که «رضـا علی بن موسی بن جعفـر (ع ) را مـأمون از [مدینـه ] بـه خراسـان آورد و فرسـتاده اش نـزد آن حضرت رجاء بن [ابی ] الضحاک خویشاوند فضل بن سهل بود، پس وارد بغداد شـد و سـپس آن بزرگوار را از راه [ماه ] بصره آوردند تا به مرو رسـید و مـأمون در روز دوشـنبه هفـتم مـاه رمضان سال ٢٠١ به ولیعهدی پس از خود با وی بیعت نمود و مردم را بجای سـیاه ، سـبزپوش کرد و فرمان آن را باطراف و نواحی نوشت و برای رضا بیعـت گرفـت و بنـام وی بـر منبرهـا خطبه خواندند و دینار و درهم بنام آن حضرت سکه زدند و کسی نماند که لباس سـبز نپوشـد مگر اسماعیل بن جعفر بن سلیمان بن علی هاشمی که عامل مأمون در بصره بود و از پوشـیدن لباس سبز امتناع ورزید....