چکیده:
کیمیا از عصر مدرن تا امروز، دانشی کهن یا میراثی شبهعلمی، سرشار از راز تلقی شده که ارجمندی آن عمدتاً در رویهها و دستورالعملهای بسترساز شیمی نوین است. تردید در اصالت آثار کیمیایی، کاستی و سستی در متنپژوهی، و غلبۀ پیشداوری در تاریخنگاری، کمتر مجالی برای جُستن اسرار کیمیا از درون آن فراهم کرده است. در این میان، رازی از چند جنبه بختیار و متمایز است: (1) بهمثابۀ طبیعیدانی متقدم و سرسلسلۀ مکتبی در کیمیای جهان اسلام شهرت دارد؛ (2) واقعیت حیات و اصالت برخی از آثار محوریاش در این باره مورد تردید نیست؛ (3) برداشت پژوهشگران از این آثار با تلقی امروزی از علم آزمایشگاهی و مبرّا از رازناکیِ شیمی، سازگار بوده، او را نیای شیمیدانان و متفاوت از عموم کیمیاگران دانستهاند. این جستار، با مروری مقدماتی بر مبانی نظری و سنت مفهومی کیمیا، بهویژه دو شاهراه و مقصود عملیاتی آن («صبغ» و «اکسیر»)، به روایت محمدِ زکریا و از درون همۀ آثار در دسترس کیمیایش، با تمرکز بر سرّ الاسرار، پیوند او با سنّت مفهومی را بررسی و تأیید کرده، تمایز و بداعتش را در سنت متنی و فنی انگاشته، پیشنهادهایی نیز ارائه میکند.
Alchemy in the modern age, ancient knowledge or heritage pseudo-science, is considered as obscure and full of mystery, whose venerability are based on procedures and guidelines for the emergence of chemistry. Doubtfulness in the originality of alchemy texts, the weaknesses and deficiency in the text-based research, and the prevailing prejudice in the historiography of science, provided less opportunity for the pursuit of the mysteries of alchemy from within it. Meanwhile, Muhammad ibn Zakariyya is lucky and preferable in some aspects: (1) Is known as the primitive natural scientist in the Islamic world; (2) The reality of his life and originality of some of his central works on this issue is not questioned; (3) The researchers' perception of these texts are consistent with the contemporary notion of in vitro and inferiority of the chemistry, then he is considered to be a chemist and different from the general alchemist. This essay, with a preliminary overview of the basic concepts of alchemy and its conceptual tradition, especially the two highways to its operational purpose (Tincture and Elixir), reveals the mystery of alchemy upon Razi's narration and within all available his alchemy works, focusing on Sir al-ʾAsrar; and finally, criticizes the prevailing beliefs and suggestions
خلاصه ماشینی:
مقصد اين گونۀ تبديل ، تلقي غالب کيمياگران يوناني‐رومي و تا حدودي مصري (دوف ،١٠ ص ٢١۵‐٢٢٠)، عموما بازيابي عرض يا خاصيتي است که درون کنشگرها يا واکنش کننده ها هست و بايد به يک فصل از کتاب الإثبات (ترجمۀ آلماني قسمتي از آن توسط روسکا،a، ص ٢٢۵ـ ٢٢۶؛ نسخه برگردان ، از انتهاي نسخۀ خطي سر الاسرار در کتابخانۀ اسکوريال ، به اهتمام شيباني در همان ، ص ۴۴ـ۵٩) و گزيده اي از آن به همراه منتخباتي از (۴) علل المعادن ، (۵) الإکسير، (۶) شرف الصناعة و (٧) التدبير (بر اساس نسخۀ کتابخانۀ بريتانيا، متن عربي و فکسيميلۀ برگ هاي نسخه توسط مقدس ، ب ١٣٩۴ش )؛ همچنين (٨) بررسي الأسرار به زبان فرانسوي بر اساس ترجمه يا اقتباسي لاتيني (برتلو، ج ١، ص ١٧٩‐٢٢٩)، ترجمۀ انگليسي الاسرار (دو بخش الاسرار، استيپلتون و ديگران ، ١٩٢٧، ص ٣۶٩ـ٣٩٣؛ و تيلور در پايان نامۀ خود، ٢٠٠٨)، ترجمۀ آلماني الاسرار (با عنوان سر الاسرار؛ روسکا، a)، ترجمه و شرح فارسي (تحت عنوان الاسرار، ١٣۴٩ش ، به همت شيباني) و (٩) ترجمۀ روسي سر الاسرار (با عنوان و محتواي سر الاسرار، کريم اف ، ١٩۵٧)، تصحيح متن الاسرار و نسخه برگردان سر الاسرار و ترجمۀکهن فارسي موسوم به تجارب شهرياري (رازي، ١٣۴٣ش ، به کوشش دانش پژوه ) و تصحيح يا در واقع تحريري مبتني بر تک نسخۀکتابخانۀ مجلس شورا از سر الأسرار (الف ١٣٩۴ش ).