چکیده:
جعفر خلدی (ف. ۳۴۸) یکی از شاگردان جنید بغدادی و یکی از عارفان بزرگ مکتب بغداد است که تاکنون در پژوهشهای مربوط به تصوف و عرفان اسلامی نادیده انگاشته شده است. او آثار متعددی داشته که پارهای از آنها چاپ شده و برخی دیگر تاکنون به صورت خطی باقی مانده است. خلدی از جنبههای متعددی در مطالعات تاریخ تصوف و عرفان اهمیت دارد. نخست اینکه وی افزون بر اینکه از بزرگان مکتب بغداد است، اوج و افول این مکتب را زیسته است و در دوره افول این مکتب، شیخ المشایخ صوفیه به شمار میرفته است. دوم اینکه خلدی بزرگ ترین حکایتگر صوفیه در دوره خود به شمار میرود و بخش مهمی از میراث صوفیه به واسطه او به نسلهای بعدی منتقل شده است. سوم اینکه شواهدی وجود دارد که نشان میدهد خلدی یکی از بزرگ ترین مفسّران زمان خود بوده است، ولی در طیّ زمان تفسیر او سرنوشت خاصی پیدا کرده و گویا تمامی آن یا بخشهایی از آن به نام دیگران قلمداد شده است. چهارمین و مهمترین ویژگی خلدی که تاکنون کاملا از دید محققان به دور مانده است، گرایش متشیعانه جعفر خلدی است. وی بر اساس آثارش اولا به اهلبیت ارادت بسیار خاص داشته است و ثانیا بر برخی از آموزههای تشیع، از قبیل وصایت و جانشینی بلافصل حضرت امیرالمومنین و نیز انحصار اهلبیت در اصحاب کسا تاکید کرده است. در مقاله حاضر به این پنج ویژگی مهمّ جعفر خلدی پرداخته ایم.
خلاصه ماشینی:
خلدی که در نوجوانی براثر راهنمایی پیری روشن ضمیر به وادی تصوف گام نهاده بود، صحبت مشایخ بزرگی همچون ابوالحسین نوری و سُمنونِ محب و رُوْیم بن احمد و ابومحمد جُرْیری و ابوبکر شبلی و بسیاری دیگر از بزرگان تصوف را درک کرده بود، ولی همگان او را به شاگردی و مصاحبت بزرگِ صوفیان بغداد، جُنْید بن محمد بغدادی نهاوندی میشناختند؛ همو که لقب «خُلدی» را بر وی نهاد و جعفر بن محمد ارادتمندانه دربارٔە او گفته بود: «در میان مشایخ ما کسی جامع تر از جنید در علم و حال نبود.
بدین ترتیب ، مسائل ناگوار اجتماعی، آزار و اذیت صوفیان و نقار میان بزرگان تصوف که گاه حتی به مخاصمه و تکفیر یکدیگر میرسید، اندکاندک بنیاد تصوف بغداد را بر باد داد و شور و نشاط را از آن گرفت و صوفیه را به دو کار واداشت : یا متفرّق شدن و ترک این دیار و یا حزم و احتیاط بسیار در حفظ اسرار مشایخ ؛ چنان که جعفر خُلدی گفته است : از آن بیمناکم که مشایخ مرا در پیش حضرت حق بازخواست کنند که به چه دلیل اسرار ما را نزد مردمان فاش ساختی؟ (خطیب بغدادی، ١٤٢٢ق ، ج ٨: ١٥٠).
دربارٔە رویدادِ مباهله خلدی حدیث دیگری نیز روایت کرده است که باز هم نشان از ارادتِ خاص او به اهل بیت علیهم السلام دارد.