چکیده:
یکی از انواع تفاسیر قرآن مجموعه تفاسیری است که به عنوان تفاسیر روایی از آنها یاد میشود. در این تفاسیر که مجموعهای از روایات تفسیری است، این روایات هم از جهت مضمون و هم از جهت روش بیان تفسیری دارای انواع مختلفی میباشند. یکی از پربسامدترین روایات از حیث مضمون، روایات تأویلی است. از طرفی در تفاسیر عرفانی و حتی علم عرفان نیز بحث تأویل از مهمترین مباحث مطرحشده میباشد. شناخت گونههای روایات تأویلی علاوه بر اینکه در فهم روایات تفسیری تأثیرگذار است، در شناخت نسبت میان این روایات و مباحث تأویل عرفانی نیز نقش مهمی ایفا میکند. این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی به بیان گونههای روایاتی که به نحوی در آنها یا تأویل بیان شده و یا از نظر مصداقی تأویلی صورت گرفته است میپردازد. در نتیجه تحقیق گونههای متعدد و متنوعی از روایات تأویلی به دست آمد که از جمله آنها تأویل طولی، عرضی، باطنی، ادبی- نحوی، ترکیبی، مجازی، خبری، انشایی، جری و تطبیقی و دلالی را میتوان نام برد.
خلاصه ماشینی:
ضميمه کردن روايت ديگري از امام باقر(ع ) که ظهر قرآن را تنزيل و بطنش را تأويل خوانده است ميتواند نشان دهنده اين باشد که ايـن دو معنـا از آيـات قـرآن چگونـه معنـايي اسـت : در ايـن روايـت فضـيل از امـام بـاقر از روايتـي کـه ميفرمايدکه هيچ آيه اي نيست مگـر اينکـه ظـاهري و بـاطني دارد سـؤال مـيپرسـد، و ٣٣٦/فصلنامه مطالعات قرآني، سال يازدهم ، شماره ٤٢، تابستان ١٣٩٩ حضرت جواب مي دهند کـه ظـاهر قـرآن همـان تنزيـل و بـاطنش تأويـل آن مـيباشـد (مجلسي، ١٤٠٣ق ،ج ٨٩: ٩٧).
لذا با در نظر گرفتن ابتداي روايت که پرسش همراه با تعجـب از دو معنـاي متفـاوت يک آيه که اين پرسش ظهور در تأويل عرضي دارد و استدلال امام کـه بيـان فرمـود کـه قرآن شامل آيات ظاهر و باطن است ، و همچنين با توجه به روايت فضيل از امام بـاقر(ع ) که قبلا ذکر شد و در آن امام باقر(ع ) ظهر قرآن را تنزيـل و بطـنش را تأويـل مـينامنـد (مجلسي، ١٤٠٣ق ، ج ٢٣: ١٩٧) اين نتيجه به دست ميآيد که اطلاق عنـوان تأويـل بـر وجوه معنايي هم عرض با معناي ظاهري نيز صحيح است و در روايات به آن اشاره شـده است .
اين روايت نشان ميدهد که همـه آيـات قـرآن بطـن کـه همـان تأويـل باشـد را دارا ميباشند زيرا بيان شده که ما من القرآن آيه الا و لها ظهر و بطن يعنـي هـيچ آيـه اي از قرآن نيست مگر اينکه هم ظاهري دارد و هم باطني، و در ادامه حضرت فرموده اند بـاطن آيه همان تأويل آيه است پس همه آيات داراي تأويل ميباشند؛ و مسـلم اسـت کـه ايـن معنا با معناي خلاف ظاهر بودن آيه متفاوت است .