چکیده:
منظور از ارزیابی دلیل، واکنش روانی دادرس است که بر اساس آن، دادرس اعلام میکند که دلیل مدعی او را نسبت به مورد ادعا قانع ساخته یا نه. اختیار ارزیابی دلایل، لازمه احقاق حق و دادرسی است و به این جهت، ارزیابی دلیل توسط دادرس به عنوان اصل شناخته شده است و اگر قانون گذار به خاطر مصالح، دلیل را بر دادرس تحمیل نماید، خلاف اصل مزبور خواهد بود، ارزیابی دلایل نه فقط اختیار دادرس، بلکه وظیفۀ او نیز تلقی می شود. لازم به ذکر است که مابین اقناع دادرس و علم وی باید قایل به تفکیک شد، منظور از اقناع دادرس، قناعت وجدانی حاصل از دلیل تقدیمی است. در واقع آنچه موضوع حکم خواهد بود، مبنای ایجاد قناعت وجدانی دادرس است، در حالی که علم دادرس خود دلیل حکم خواهد بود.در حقوق اسلام، از نظر مشهور فقها، دادرس حق ارزیابی دلایل را ندارد و دلایل به نحو تعبد بر دادرس تحمیل خواهد شد، هر چند بعضی از فقها، معتقدند که دادرس حق سنجش دلایل را دارد.
خلاصه ماشینی:
این مطلب در صورتی صادق است که هدف مقنن از اصلاح ماده مزبور تغییر نظام ادله مختلط در حقوق ایران، به سیستم نظام اخلاقی باشد در حالی که مبرهن است چنین هدفی را قانون گذار تعقیب ننموده بلکه هدف، صرفاً دادن رنگ مذهبی به اسناد است و از نظر حقوقی نمی توان از ماده مزبور، مفهوم مخالف اخذ نمود که در صورت علم آور نبودن، سند دلیل محسوب نخواهد شد؛ زیرا در این ماده مقنن در صدد بیان موقع رجوع به سوگند بوده و درخصوص ارزش سایر دلایل حکمی وضع ننموده تا امکان اخذ مخالف وجود داشته باشد.
در نظام حقوقی ایران، در تعارض چنین علمی با اسناد باید قایل به تفکیک شد؛ زیرا بر اساس ماده 1324 قانون مدنی، علم قاضی ناشی از اماره قضایی، در صورتی قابل استناد است که دعوی به شهادت شهود قابل اثبات باشد و با فرض بقای ماده 1309 همان قانون، در مقابل سند رسمی یا سندی که اعتبار آن در محکمه محرز شده دعوی مخالف با مفاد و مندرجات آن به شهادت اثبات نمی گردد، بنابراین اماره قضایی در مقابل مندرجات چنین اسنادی قابلیت استناد ندارد و در واقع قانون علم نوعی را مقدم بر علم شخصی قرار داده است ولی در سایر اسناد عادی، چون این اسناد مفید علم نوعی بوده و در فرض خلاف بودن اماره قضایی با مندرجات آن اسناد، معلوم می شود که در آن مورد خاص، علم نوعی مطابق با واقع نبوده است؛ بنابراین اماره قضایی بر آن مقدم خواهد بود و منعی از طرف قانون بر این مورد وارد نشده است.