چکیده:
نظریۀ توالد ذاتی شهید سیدمحمدباقر صدر، نظریهای بدیع در معرفتشناسی است که مدعی است قضایای یقینی، تنها بدیهیات و قضایای برآمده از آنان با قیاس برهانی نیستند، بلکه «نتیجۀ حاصل از دلیل استقرایی» نیز بر اساس حساب احتمالات طی دو مرحلۀ توالد موضوعی و توالد ذاتی، مورد یقین واقع میشود. ازآنجاکه شهید صدر معتقد است بیشتر معارف بشری از همین طریق حاصل میآیند، این روش معرفتی را در حوزههای مختلف علمی به کار گرفته و توانسته است گرههایی را باز و حتی سؤالات بیجوابی را با پاسخی مدلّل روبهرو سازد. آنچه از رهاوردهای این نظریه در این مقاله مورد توجه قرار گرفته، مربوط به سه حوزۀ منطق، فلسفه و کلام است. انحصار بدیهیات در «اولیات» و «فطریات» در علم منطق، اثبات «واقعیت خارجی»، «علم به خارج» و «رابطۀ علّی و معلولی» در فلسفه و اثبات «وجود صانع حکیم» و «نبوت پیامبر اسلام
» در کلام از رهاوردهای نظریۀ توالد ذاتی است که در این مقاله بررسی، نقد و ارزیابی شده است.
خلاصه ماشینی:
* اما اشکال دوم که شهيد صدر آن را عامل اصلي * براي نمونه در قياس زيد انسان است / هر انساني ، مي ميرد/ پس زيد مي ميرد، ما اگر به کبراي اين قياس علم داريم ، معنايش آن است که مي دانيم تک تک انسان ها- از جمله زيد- مي ميرند؛ يعني آنچه را عدول از نظريه ارسطو معرفي ميکند، اشکالي بود که اخباريان شيعه در مقابل اصوليان مطرح کرده بودند: چرا روش ارسطويي که مدعي صيانت فکر از خطاست و طي ساليان متمادي در علوم عقلي جريان داشت و به آن عمل مي شد، ميکند، نتوانست برطرف کنندة اختلافات باشد و حتي با وجود آن ، اختلافات بيشتر نيز شده است ؟ (شاهرودي، ١٤٣٣، ج ٤، ص ١٢٦-١٣٠).
اما هر دو مسلک با يک پرسش اساسي به نام «مسئله استقرا» روبه رو شده اند و آن اينکه چگونه از دليل استقرا يقين حاصل ميشود؟ نتيجۀ استقرا يک قضيۀ کلي و عام است : چطور ميشود از مشاهدات و آزمايش نمونه هاي جزئي و خاص ، يقين به عام به وجود آيد؟ تجربه گراها و فيلسوفان مغرب زمين در مواجهه با اين مسئله ، سه پاسخ مختلف ارائه داده اند: نظريه يقين (کاپلستون ، ١٣٨٦، ج ٨، ص ٨٣-٩٤)، نظريه ترجيحي يا ظنيبودن (راسل ، ١٣٥٦، ص ٩٠) و نظريه رواني يا عادت ذهني (کاپلستون ، ١٣٨٦، ج ٥، ص ٢٨١)؛ البته عده اي نيز هستند که پاسخي براي آن نيافته ، روش استقرايي را باطل دانسته اند (پوپر، ١٣٧٩، فصل اول ).