چکیده:
مقولۀ چندمعنایی و نحوۀ ایجاد آن از مهم ترین مباحثی است که در مکاتب مختلف زبانشناسی به ویژه در رویکرد شناختی به زبان مورد توجه است. در این پژوهش به بررسی چندمعنایی صفات مشترک در زبان فارسی و ترکی آذربایجانی با رویکرد شناختی پرداخته ایم. این پژوهش توصیفی- اسنادی بوده و داده های پیکره از مجلات محلی به زبان ترکی و فارسی، فرهنگ ترکی-فارسی (شاهمرسی) و فرهنگ فارسی-آذربایجانی، تألیف بهزادی انتخاب شده اند. انتخاب معانی سرنمون براساس نتایج مصاحبه و نیز شمّ زبانی نگارندگان بوده است. با بررسی پیکره های در دسترس، در مجموع، بیست صفت سادۀ مشترک چندمعنا شناسایی شد و برای شش صفت، جدول معانی، پیکره و نیز شبکۀ شعاعی ترسیم گردید. با بررسی معانی مختلف این صفات مشخص گردید که از میان سازوکارهای شناختیِ ایجاد چندمعنایی، استعاره های مفهومی بیشترین سهم را به خود اختصاص می دهند و ارتباط میان معانی صفات، نظاممند بوده و با مقوله بندی شعاعی قابل توصیف است. همچنین مشخص گردید که ساز و کارهای شناختی ایجاد چندمعنایی در صفات مشترک رایج(وامواژهها) ترکی و فارسی یکسان است که می تواند گامی در جهت تأیید اشتراک در قوای شناختی انسان محسوب گردد. تنها تفاوت موجود، تعدّد معنایی صفات در زبان مقصد بود که میتواند به دلیل دوزبانگی و پویایی طرحوارههای تصویری باشد. نتایج این پژوهش به همراه پژوهش های مکمّل در این حوزه می تواند در زمینۀ آموزش زبان، ترجمه و تألیف فرهنگ های دقیق و جامع تر، یاریگر متخصصان این حوزه ها باشد.
Polysemy is one of the most important issues that has been considered in different schools of linguistics and especially in cognitive approach. In this descriptive-documentary study, polysemy in loanwords of Persian and Turkish of Azerbaijani was discussed. The data selected from local journals in Persian and Turkish languages, the Turkish-Persian dictionary of Shahmaresi and the Persian-Azerbaijani dictionary written by Behzadi. Prototypical meanings were based on the results of the interview and the linguistic intuition of the authors. Totally, 20 polysemous common adjectives identified from the corpuses and a radial network drawn from six of them. Among the cognitive mechanisms of polysemy creation, it was proved that conceptual metaphors would play the greatest role among them. Moreover, the connection between the meanings of polysemous adjectives is not accidental, but a systematic relationship existed and described by radial categorization. It was also found that the cognitive mechanisms of polysemy creation in Turkish and Persian common adjectives (loanwords) were the same and they differed only in the number of peripheral meanings which can be a step in confirming the sharing of human cognitive abilities. Also, high number of peripheral meanings in the target language may be due to the bilingualism and dynamic schematics. The results, along with complementary studies, can be applied in the field of language teaching, lexicography, more efficient translation machines and they will be helpful for all the stakeholders in the field.
خلاصه ماشینی:
در این بین، برخی صفات نیز که از سطح بالایی از چندمعنایی برخوردارند، از زبان فارسی وارد ترکی شدهاند و بهطور مشترک در این دو زبان استفاده میگردند که مطالعۀ آنها از حیث نحوۀ چندمعنایی و نیز اشتراکات در معانی حاشیهای آنان میتواند راهی به سوی مطالعۀ ذهن و شناخت آدمی باشد.
بنابراین، آنچه در چندمعنایی صفت مشترک فارسی- ترکی داغ/dağ در زبان ترکی دخیل است، طرحوارۀ حرکتی شیء و مسیر حرکت است که سبب نگاشتهای استعاری شدهاند.
در جدول 4-2 تلاش گردیده است که معانی مختلف این صفت در هر دو زبان شناسایی شده و معنای سرنمون مشخص شود و به همراه نمونهای از پیکرۀ مورد استفادۀ آنها ارائه گردد.
تحلیل چندمعنایی صفت کهنه/köhnǝ/ در زبان ترکی طبق جدول 4-3، معنای سرنمونی صفت «کهنه/köhnǝ» در ذهن گویشوران ترک، قدیمی است و آنچه که در این مفهوم مشهود است، مفهومسازی حوزۀ انتزاعی زمان بهوسیلۀ حوزۀ عینی مکان است.
در رابطه با صفت کهنه در فارسی نیز مفهومسازی حوزهای انتزاعی بر اساس حوزهای عینی صورت گرفته است؛ یعنی حوزۀ زمان را بهوسیلۀ مکان درک میکنند و همانند زبان ترکی، آنچه که بنیانهای عینی برای نگاشت استعاری این صفت را بهوجود آورده است استعارۀ جهتگیرانه و طرحوارۀ تصویری مسیر حرکت و شیء است.
بنابراین، استعارۀ جهتگیرانه و طرحوارۀ تصویری مسیر حرکت و شیء در چندمعنایی این صفت دخیلاند و از این جهت نیز با زبان ترکی در اشتراکاند.
Cognitive Linguistics:an introduction, Edinburgh University Press.
-Lakoff, George and Mark Johnson.