چکیده:
شهرستان بوانات از نظر فعالیت های معدن کاوی بسیار بااهمیت بوده، به طوری که امروزه بیشترین معادن فعال استان در این شهرستان قرار دارد؛ هرچند طی سالیان گذشته، مطالعات مختلفی ازسوی زمین شناسان درراستای معدن کاوی جدید و هم چنین نقش معادن در توسعه پایدار صورت گرفته، اما از نظر باستان شناسی و معدن کاوی کهن مغفول مانده؛ به طوری که تنها از سوی پژوهشگران معدودی به معرفی دو معدن آن پرداخته اند. بخش مزایجان و مرکزی شهرستان بوانات طی یک فصل در سال ۱۳۹۴ ه.ش. مورد بررسی باستان شناسی قرار گرفت که منتج به شناسایی ۲۰۰ اثر از نوسنگی تا اسلامی متاخر گردید؛ در این میان، ۴ معدن و ۴ محوطه سرباره مورد شناسایی و بررسی قرار گرفت. از آنجا که بررسی شهرستان بوانات به طور کامل انجام نشده، مطمینا با بررسی کامل این شهرستان و تمرکز بر شناسایی معادن و محوطه های مرتبط با فلزکاری کهن، می توان آثار بیشتری را بازشناخت و نقش معدن کاوی کهن در شکل گیری استقرارها را در ادوار مختلف بررسی کرد. مطالعه ارتباط بین منابع معدنی و نحوه استخراج، استحصال، به کارگیری، تبادل و تجارت آن توسط مردمان باستان، امری اساسی و حیاتی در مطالعات باستان شناسی خواهد بود و بازشناسی فرآیند صنعت فلزکاری به روشن کردن ارتباط میان مراحل مختلف در این چرخه و درک بهتر تاثیرات اجتماعی-اقتصادی این صنعت در بستر تحولات فرهنگی و تاریخی منطقه بوانات منجر می شود. مقاله حاضر سعی دارد تا با استناد به نتایج بررسی روشمند میدانی باستان شناختی در بخش مزایجان، شواهد مرتبط با چرخه صنعت فلزکاری را باز شناسد که در این راستا پرسش هایی مربوط به این که، پیشینه صنعت فلزکاری و معدن کاوی در این منطقه به چه دوره ای باز می گردد؟ فلزات استخراج شده چیست؟ و چرخه استخراج و استحصال چگونه بوده؟ مطرح گردید، که به نظر می رسد عمده این معادن جهت استخراج فلز مس و آهن مورد بهره برداری قرار گرفته بودند؛ گرچه جهت تاریخ گذاری شواهد سطحی چندانی به دست نیامده، اما معدود یافته های سفالی سطحی، حاکی از تاریخ دوره اسلامی و احتمالا ساسانی است.
خلاصه ماشینی:
مقالۀ حاضر سعی دارد تا با استناد به نتایج بررسی روشمند میدانی باستانشناختی در بخش مزایجان، شواهد مرتبط با چرخۀ صنعت فلزکاری را باز شناسد که در اینراستا پرسشهایی مربوط به اینکه، پیشینۀ صنعت فلزکاری و معدنکاوی در این منطقه به چه دورهای باز میگردد؟ فلزات استخراجشده چیست؟ و چرخۀ استخراج و استحصال چگونه بوده؟ مطرح گردید، که بهنظر میرسد عمدۀ این معادن جهت استخراج فلز مس و آهن مورد بهرهبرداری قرار گرفته بودند؛ گرچه جهت تاریخگذاری شواهد سطحی چندانی بهدست نیامده، اما معدود یافتههای سفالی سطحی، حاکی از تاریخ دورۀ اسلامی و احتمالاً ساسانی است.
پرسشها و فرضیات پژوهش: با توجه به اهمیت منطقه از منظر مطالعات معدنکاوی، قدیمیترین شواهد معدنکاوی در این منطقه به چه دورهای بازمیگردد؟ در دوران گذشته چه فلزاتی در این منطقه مورد بهرهبرداری قرار گرفته و چرخۀ استخراج و استحصال فلز در این منطقه چگونه بوده است؟ باتوجه به پرسشهای پیشِرو بهنظر میرسد در این منطقه حداقل از دورۀ ساسانی استحصال فلزاتی چون مس و آهن صورتمیگرفته که وجود محوطههای کارگاهی نشان از استحصال فلز در خود منطقه است.
معدنکاوی و استحصال فلز در بخش مزایجان امروزه از نظر اقتصادی، فعالیتهای مرتبط با معدنکاوی در منطقۀ بوانات باعثشده که در سطح کشور بهعنوان یک قطب درنظر گرفته شود، بررسیهای باستانشناسی نشان میدهد در گذشته نیز معدنکاوی و استحصال فلز نقش عمدهای در ساختارهای اقتصادی و اجتماعی و شکلگیری استقرارها داشته است؛ هرچند در سالیان گذشته، مطالعات مختلفی در زمینۀ معادن جدید صورتگرفته (بهعنوان مثال: تقیپور، 1379؛ شکری و شبان، 1394؛ رجبزاده و اسماعیلی، 1394: 320-319)، اما نخستین پژوهش مرتبط با معدنکاوی کهن در این منطقه توسط «امینامامی» و «یغمایی» صورتپذیرفت که به معرفی دو معدن جیان و فریادان در بخش مرکزی پرداختهاند (امینامامی و یغمایی، 1393؛ Amin-Emami & Yaghmaei, 2009).