چکیده:
در باستان شناسی برای بازسازی محیط طبیعی به منظور پی بردن به چگونگی انتخاب سکونتگاه های باستانی، از علم جغرافیا مدد می جوییم؛ چراکه تاثیر متقابل انسان و محیط درطول حیات کره زمین امری بلامنازع بوده و هست. مقاله حاضر نتیجه دو فصل بررسی میدانی در سال های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۶ ه.ش. در جنوب غربی شهرستان کلیبر در حوزه ارسباران در استان آذربایجان شرقی است. هدف بررسی در فصل اول شناسایی محوطه های باستانی به منظور نجات بخشی در محدوده سد پیغام چای بود که طی این بررسی ۱۸ کورگان و ۱۱ محوطه از ادوار مختلف تاریخی بررسی و شناسایی گردید. با توجه به کورگان هایی که در محدوده این سد بررسی و شناسایی شد و منحصربه فرد بودن آن ها به طور خاص در شمال غرب ایران، فصل دوم مطالعات در نظر گرفته شد. از این رو در سال ۱۳۹۶ ه.ش. مجددا منطقه مزبور بررسی شد، طی این بررسی عوامل موثر بر شکل گیری و پراکنش استقرارهای انسانی و نحوه توزیع فضائی - مکانی سکونت گاه ها در مطالعات لحاظ گردید. در فصل دوم، تعداد ۱۹ کورگان و ۲۴ محوطه از ادوار مختلف تاریخی با دو نوع الگوی استقراری شناسایی شد، که شامل استقرارهای یکجانشین و کوچ نشین بودند. از مجموع ۷۲ اثر فرهنگی-تاریخی شناسایی شده، ۴۵ اثر تاریخی فرهنگی مربوط به محوطه ها یا تپه های هزاره اول قبل ازمیلاد است که ۳۷ اثر از این تعداد کورگان است. این مقاله بر آن است تا نقش عوامل زیست محیطی- جغرافیایی موثر از قبیل ارتفاع از سطح دریا، میزان شیب و درصد آن، دسترسی به منابع آب و زمین های با قابلیت استقرار را در شکل دهی فضاهای زیست گاه انسانی هزاره اول قبل ازمیلاد، در شهرستان کلیبر بررسی کرده و در آخر الگوی زیستی به جای مانده از سه هزارسال پیش تاکنون را در زندگی ایلی عشایر امروز تحلیل نماید. نتیجه این تحقیق ثابت کرد که بهترین گزینه برای انتخاب محل سکونت نزدیک به منابع آب بوده و به جز ۴ محوطه، بقیه محوطه ها در فاصله ۰-۵۰۰ متری منابع آب بودند. به دلیل مراتع مناسب برای چرای دام از گذشته های دور منطقه برای استقرار فصلی مناسب بوده و حتی در حال حاضر هم عشایر نیمی از سال را در آنجا می گذرانند. ارتفاع ۱۷۰۰-۱۴۰۰ متری نیز که ارتفاع مناسبی برای اسکان انسان است عامل مهمی در سکونت گزینی انسان هزاره اول قبل ازمیلاد است. ازطرفی شکل گیری محوطه ها در شیب های آفتاب گیر بوده است، در بررسی زمین های با قابلیت استقرار شکل تپه ماهوری محدوده شمال رودخانه کلیبر چای نشان داد به دلیل امکان طغیان رودخانه ها استقراری ایجاد نشده و در بخش جنوبی احتمال داده می شود بخشی از آثار باستانی زیر رسوبات مدفون باشد.
خلاصه ماشینی:
این مقاله بر آن است تا نقش عوامل زیستمحیطی-جغرافیایی مؤثر از قبیل ارتفاع از سطح دریا، میزان شیب و درصد آن، دسترسی به منابع آب و زمینهای با قابلیت استقرار را در شکلدهی فضاهای زیستگاه انسانی هزارۀ اول قبلازمیلاد، در شهرستان کلیبر بررسی کرده و در آخر الگوی زیستی بهجایمانده از سههزارسال پیش تاکنون را در زندگی ایلی عشایر امروز تحلیل نماید.
ازطرفی شکلگیری محوطهها در شیبهای آفتابگیر بوده است، در بررسی زمینهای با قابلیت استقرار شکل تپهماهوری محدودۀ شمال رودخانۀ کلیبرچای نشان داد بهدلیل امکان طغیان رودخانهها استقراری ایجاد نشده و در بخش جنوبی احتمال داده میشود بخشی از آثار باستانی زیر رسوبات مدفون باشد.
برای مفهوم چشمانداز تعاریف گوناگونی ارائه شده است، ولی همۀ این تعاریف در یک مفهوم مشترکاند و آن شامل ساختارهای بهوجودآمده توسط انسان در میان فضا و ساختار طبیعی خاص خود قرار دارد (Johnson, 2007: 3)؛ درواقع دانش جغرافیا بهعنوان علم برنامهریزی مکانی-فضایی همواره درجهت شناخت دقیق رابطۀ انسان و محیط جغرافیایی تلاش کرده است.
نگارندگان در این عملیات، ضمن مستندنگاری آثار تاریخی-فرهنگی در محدودۀ خطر، بر آن شدند تا وضعیت توزیع آنها را نسبت با عوامل طبیعی همچون ارتفاع از سطح دریا، فاصلۀ استقرارها تا رودخانه و منابع آبی، وجود جنگلها و مراتع و باغات و ارتباط دوسویه، این عناصر را با پراکنش استقرارها بررسی کنند؛ هرچندکه بهواسطۀ گستردگی مفهوم باستانشناسی چشمانداز، تمامی عوامل در مطالعات محدودۀ سد مزبور انجام نیافت (طایفهقهرمانی، 1393).
پرسشهای پژوهش: آنچه در این مقاله مدنظر است، بررسی الگوی استقرار ازنظر شاخصههای جغرافیایی (چشمانداز) از قبیل دوری یا نزدیکی به رودخانه و چشمه (منابع آب)، میزان ارتفاع از سطح دریا، مقدار و جهت شیب زمین و قابلیتهای استقراری آن است.