چکیده:
اندیشه و تفکر ناب دینی و عرفانی در ذهن هنرمندان مسلمان سبب شده در تمام آثار هنری اسلامی روح مشترکی پدیدار شود. شناخت ماهیت و هدف هنر اسلامی در سده اخیر موردتوجه بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان قرارگرفته و پژوهش های آنان به طرح نظریات مختلفی درباره فلسفه و حکمت هنر متعالی اسلامی منجر شده است. «تیتوس بورکهارت» و «سید حسین نصر» ازجمله اندیشمندانی هستند که با رویکردی سنت گرایانه و برپایه دیدگاه های دینی و عرفانی به تبیین چیستی، چرایی و چگونگی هنر اسلامی -معماری، هنرهای کاربردی و هنرهای تجسمی- پرداخته اند. پرسش این است: نگارگری اسلامی ایران برمبنای دیدگاه های اندیشمندان سنت گرایی چون تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر در چه ویژگی هایی با هنرهای اسلامی دیگر اشتراک دارد؟ در این مقاله، ویژگی های بصری و محتوایی نگارگری اسلامی ایران برپایه دیدگاه های دینی و عرفانی تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر درباره هنر اسلامی تبیین شده و میزان همسانی نگارگری ایرانی در صورت، بیان و معنا با سایر هنرهای اسلامی مورد مطالعه قرار گرفته است. بر این اساس پس از گردآوری برخی از نظریات تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر درباره هنر اسلامی و بررسی تعدادی از آثار نگارگری دوران اسلامی به شیوه اسنادی، داده های به دست آمده با روش توصیفی و مقایسه ای تدوین شده است؛ درنهایت تحلیل داده ها به روش استدلال استقرایی به انجام رسیده است. براساس یافته های پژوهش، عناصری مانند: فرم یا صورت، رنگ، فضاسازی، عدم بعدنمایی و بهره مندی از نوشتار (در قالب شعر) به نگارگری ایران، همانند سایر گونه های هنر و معماری ایران معنا و مفهوم ویژه ای بخشیده اند. ازسوی دیگر، صورت، بیان و معنا در نگارگری اسلامی ایران با آراء و دیدگاه های عرفانی-دینی تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر هم سو است و این آراء، تنها درباره نگاره های غیرمذهبی و درباری صادق نیست.
خلاصه ماشینی:
ازسوی دیگر، صورت، بیان و معنا در نگارگری اسلامی ایران با آراء و دیدگاههای عرفانی-دینی تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر همسو است و این آراء، تنها دربارۀ نگارههای غیرمذهبی و درباری صادق نیست.
باورهای دینی اسلامی، افزونبر نگارگری ایران، بر هنرهای اسلامی دیگر همچون معماری، هنرهای کاربردی و هنرهای تجسمی نیز اثر گذاشته و این موضوع در دهههای اخیر به یکی از زمینههای مطالعاتی اندیشمندان و پژوهشگران هنر تبدیل شده است.
اهداف و ضرورت پژوهش: هدف از این مقاله، نخست مطالعه و شناخت ویژگیهای هنر اسلامی از دیدگاه اندیشمندان سنتگرا (تیتوس بورکهارت1 و سیدحسین نصر)؛ دوم تطبیق و تحلیل ویژگیهای مورد اشارۀ آنها در نگارگری ایرانی؛ و سوم شناخت میزان همسانی نگارگری ایرانی در صورت، بیان و معنا با سایر هنرهای اسلامی است.
بخشی از مطالعات، پژوهشها و مقالات سیدحسین نصر نیز، دربارۀ فرهنگ و هنر ایرانی، هنر قدسی، هنر و معنویت و جاودانگی هنر بوده که در این مقاله مورد استفاده قرار گرفته شده و برپایۀ آراء وی در زمینۀ هنر اسلامی، ویژگیهای صورت و معنا در نگارگری ایرانی تبیین شده است.
رنگ در نگارگری ایرانی نیز از ویژگیهای بنیادین محسوب میشود و کارکرد آن، همچون دیگر گونههای هنر و معماری اسلامی، نمادین و تمثیلی است و فرم را برای رساندن مفهوم و یا حقیقتی معنوی یاری میدهد.
تعادل بین صورت، بیان و معنا در هنرهای اسلامی و نگارگری ایران در فرهنگ ایرانی، همواره تعادلی بین عالم صورت و معنا یا جهان مادی و معنوی وجود داشته که در خود انسان کامل، متجلی شده است.