چکیده:
انگلیسی ها پس از ورود به هندوستان در ابتدای قرن هفدهم، به تدریج بر شبه قاره هند تسلط یافته، آنجا را مستعمره خود ساختند. آنان برای تسلط کامل تر و کنترل راحت تر هندوستان، اقدامات عمرانی متعددی در این سرزمین انجام دادند که مهم ترین آن ها احداث خط آهن بود. با تداوم و شدت یافتن رقابت میان دولت های استعمارگر اروپایی و سپس آغاز جنگ جهانی اول و آرایش و دسته بندی های چندگانه در مناطق شرقی ایران و سرزمین های ورودی منتهی به هندوستان، انگلیسی ها اقدامات عمرانی شان را در نواحی شرقی و جنوب شرق ایران امتداد دادند. یکی از اقدامات انگلستان در این خصوص، احداث خط آهن از کویته به نوشکی و سپس از نوشکی به میرجاوه و دزداب در اوایل قرن بیستم بود. علل و عواملی که انگلیس را وادار به احداث این خط آهن نمود و چگونگی احداث این خط آهن و پیامدهای آن، مهم ترین مسأله نوشته حاضر است. راجع به این مسأله تاکنون تحقیق مستقلی انجام نگرفته است. هدف این نوشتار، تبیین اهداف انگلیس از احداث این خط آهن و چگونگی احداث و پیامدهای ناشی از آن است. این نوشته با استفاده از منابع کتابخانه ای، تاریخ شفاهی، اسناد تاریخی، سفرنامه ها و به خصوص گزارشهای محرمانه کنسولگری انگلیس در سیستان و قائنات، به روش تاریخی با شیوه توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است.
خلاصه ماشینی:
براي تحقق يافتن چنين برنامه هايي، انگلستان اقدامات و فعاليت هاي بسياري انجام داد که يکي از اين اقدامات جاده سازي به خصوص احداث راه آهن و از همه مهم تر امتداد راه آهن نوشکي به دزداب بود.
(Grenville, 1964 يکي ديگر از دغدغه ها و احتمالات انگليسي ها در منطقه اين بود که روس ها قصد دارند از مسير شرق ايران با ايجاد خط آهن به سواحل آب هاي آزاد جنوب ايران دسترسي پيدا کنند (گريوز، ١٣٨٠: ٥٥).
نامه هايي وجود دارد حاکي از آنکه در ارتباط با استقبال رسمي و حتي اجازه حرکت کنسولگري هاي روسيه به سمت سيستان و موارد ديگر، حاکمان محلي سيستان از مقامات بالاتر کسب تکليف مي کردند (مرکز اسناد آستان قدس رضوي: اسناد شماره ٢٦٥٠ و ٧٠٥٩٧) تداوم رقابت هاي روس و انگليس در شرق ايران در ابتداي قرن بيستم ، انگلستان را بر آن داشت تا علاوه بر کويته و نوشکي بازهم خط آهن را امتداد داده تا مرزهاي ايران و يا بعضي شهرها و نواحي شرقي ايران توسعه دهد (کاظم زاده ، ١٣٧١: ٣٩١)، ليکن با انقلاب ١٩٠٥ م .
پس از اتمام جنگ جهاني اول و کم رنگ شدن مسائل نظامي در منطقه ، با آنکه تجارت در اين مسيرها رونق خوبي گرفته بود، اما حفاظت از مسيرها و جاد ه هاي ارتباطي را به دولت ايران واگذار کردند (گزارش هاي محرمانه کنسولگري انگليس در سيستان و قائنات ، ١٣٩٥: ٣٩٧).
نيز آمده است : «شايع شده که قصد دارند سريعا بين نوشکي و دالبندين راه آهن بسازند»(گزارش هاي محرمانه کنسولگري انگليس در سيستان و قائنات ، ١٣٩٥: ٢٣٧- ٢٣٨).