چکیده:
بنابر نظریه تجلی در دین اسلام، امر مطلق خود را با واسطه اظهار میکند و این واسطهها در هنر و زیبایی مفهوم نماد به خود میگیرند و از زبان رمز برای بیان مفاهیم و ماهیت باطنی خود استفاده میکنند. هنر اسلامی برای تجلی صور مثالی در هنر، قالب هندسه را که خود سنخیتی ذاتی با صور مثالی دارد برگزیده است و نقوش هندسی در نگارگری ایرانی میتواند یکی از نمونههای بهرهگیری از هندسه در بازنمایی عالم مثال باشد. نسخه سه مثنوی خواجوی کرمانی کتابخانه بریتانیا در سنت نقاشی ایرانی-اسلامی از وجوه مختلف از جمله نقوش هندسی بهکاررفته در نگارهها، بهعنوان الگو و سرخطی تا اواخر قرن دهم هجری دانسته میشود؛ لذا تحقیق و بررسی در این زمینه اهمیت مییابد. ازاینرو هدف از این مقاله معرفی و شناخت الگوهای هندسی موجود در این نسخه و تحلیل مفاهیم عددی آنها براساس نظریه تجلی است. سؤالات پژوهش عبارتاند از: 1. نقوش هندسی بهکار رفته در نسخه مصور سه مثنوی، چه ویژگیهای ساختاری دارند؟؛ 2. براساس نظریه تجلی در هنرهای ایرانی-اسلامی، چه تحلیلهای مضمونی میتوان برای نقوش هندسی این نسخه ارائه کرد؟ این پژوهش از نوع توسعهای و بهشیوه توصیفی–تحلیلی انجام شده است. روش گردآوری اطلاعات اسنادی(کتابخانهای) با استفاده از ابزار فیش است و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات کیفی است.
دوازده نقش هندسی در نسخه سه مثنوی بهکار رفته است که بهترتیب برمبنای اعداد 8، 6 و 4 ترسیم شدهاند و تأکید بر این اعداد خاص بهمنظور بیان مضامین و مفاهیم آنها بوده است. در اندیشه اسلامی عدد هشت با عالم مثال در ارتباط است و رمز گذر از عالم محسوس به عالم معقول است. عدد چهار نماد زمین و عالم ملک است. عدد شش یادآور شش روز خلقت است و در عالم کبیر متناظر با جسم و در عالم صغیر معادل شش قوّه حرکت است و عدد کمال و رمز آسمان در نظر گرفته میشود. با توجه به نظام هفت رنگ در رنگشناسی سنتی، رنگ غالب نقوش هندسی این نسخه آبی است که نشان از نیکخواهی، احسان و نفس امّاره است و غالباً در جوار رنگ مکملش، نخودی، قرار گرفته است. همچنین بنا بر تطابق ذاتی ایده و قالب در تمدن اسلامی، اکثر نقوش ششضلعی که رمز آسمان در نظر گرفته میشوند، با رنگ آبی رنگآمیزی شدهاند و در نهایت منجر به وحدت معنا و قالب میشود.