چکیده:
شهرستان خوسف از توابع استان خراسان جنوبی در شرق ایران در حاشیه شرقی کویر لوت با آب وهوای گرم وخشک واقع شده است. با وجود بافت ها و بناهای تاریخی در این منطقه از ایران، شناخت چندانی از آنان در دسترس پژوهشگران باستان شناسی، شهرسازی، معماری و تاریخ هنر نیست. در بررسی باستان شناختی که توسط نگارندگان در سال ۱۳۹۳ ه.ش. در منطقه خوسف صورت پذیرفت توجه ویژه ای به بافت های تاریخی و خانه های مسکونی گردید که عمدتا مربوط به اواخر دوران قاجار و پهلوی است. در طی این پژوهش، سه بافت تاریخی نسبتا سالم و برپا در شهر خوسف و روستا های خور و نوغاب مطالعه شد و ۴۵ خانه تاریخی در این بافت ها و سایر روستا های تاریخی خوسف بررسی شدند. بافت های تاریخی/سنتی مطالعه شده اکثرا دایر و امروزه با تغییراتی در کالبد بنا همچنان مورد استفاده مردمان محلی منطقه هستند. روش انجام این پژوهش توصیفی-تحلیلی و شیوه گرد آوری اطلاعات در آن نیز بر پایه بررسی های باستان شناسی در منطقه به منظور مستند نگاری و جمع آوری اطلاعات درمورد خانه های سنتی خوسف و سپس مطالعات کتابخانه ای استوار است. پژوهش پیش رو درصدد پاسخ گویی به سه پرسش اصلی است؛ شرایط آب و هوایی چه مقدار بر نوع ساختار ها و اجزای معماری خانه های سنتی خوسف تاثیر گذاشته است؟ آیا این شرایط مانع تاثیر پذیری از تغییر و تحولات معماری رایج دوره قاجار و پهلوی شده یا خیر؟ و این که شیوه های تزیینی رایج در معماری خانه های خوسف چگونه بوده است؟ برمبنای پرسش های پژوهش، اهداف اصلی پژوهش حاضر نیز شامل بررسی میزان تاثیرپذیری خانه های سنتی خوسف از شرایط اقلیمی منطقه و تحولات معماری ایران و نیز مطالعه ساختار ها و اجزای مختلف معماری این ابنیه و تزیینات وابسته به آن ها است. نتایج پژوهش نشان می دهند که معماری سنتی خوسف به شدت از اقلیم منطقه تاثیر پذیرفته و ازلحاظ ساختار معماری و تزیینات وابسته به آن به میزان اندکی از تحولات معماری دوره قاجار تا پهلوی تاثیر گرفته اند.
خلاصه ماشینی:
پژوهش پیشرو درصدد پاسخگویی به سه پرسش اصلی است؛ شرایط آبوهوایی چه مقدار بر نوع ساختارها و اجزای معماری خانههای سنتی خوسف تأثیر گذاشته است؟ آیا این شرایط مانع تأثیرپذیری از تغییر و تحولات معماری رایج دورۀ قاجار و پهلوی شده یا خیر؟ و اینکه شیوههای تزئینی رایج در معماری خانههای خوسف چگونه بوده است؟ برمبنای پرسشهای پژوهش، اهداف اصلی پژوهش حاضر نیز شامل بررسی میزان تأثیرپذیری خانههای سنتی خوسف از شرایط اقلیمی منطقه و تحولات معماری ایران و نیز مطالعۀ ساختارها و اجزای مختلف معماری این ابنیه و تزئینات وابسته به آنها است.
اهداف اصلی پژوهش حاضر نیز بر پایۀ پرسشهای تحقیق شامل بررسی تزئینات، ساختار و اجزای مختلف معماری خانههای سنتی خوسف و شناخت میزان تأثیرپذیری آنها از شرایط اقلیمی و تحولات معماری ایران است.
آنچه در مطالعۀ اولیۀ خانههای سنتی خوسف بهدست میآید، ساختار درونگرایی تمام آنهاست که به تأثیر از اقلیم گرم و خشک و محیط فرهنگی منطقه ایجاد شدهاند؛ بهنحوی که تمامی این ابنیه بهجز خانۀ «محمدعلی بیگخلیلی» در روستای نوغاب، دارای یک یا بهندرت دو حیاط مرکزی بوده و فضاهای مختلف پیرامون آن ایجاد شده است.
بر همیناساس، از 45 خانۀ مطالعهشده تنها در چهار بنا شاهد ایجاد اتاقهای سهدری یا پنجدری بوده که هر دو در نیمۀ شمالشرقی بنا قرار داشتند؛ اما هیچ اتاق هفتدری یا اُرُسیخانه که از شیوههای متداول خانهسازی سنتی در بسیاری از مناطق ایران مانند کاشان و اصفهان است، در این شهرستان شناسایی نشد.