چکیده:
معماری دوره قاجار به علت قرارگرفتن در سیر انتقالی از سنت گرایی به مدرنیته، دارای ویژگی های خاصی است و همین موضوع باعث اهمیت و جذابیت مطالعاتی آن می شود؛ همچنین سیر تحول بناهای این دوره به سبب تغییرات فرهنگ معماری و زندگی شهرنشینی مردم از اهمیت فراوانی برخوردار است. تاثیرات چند عامل گوناگون دیگر مانند، اقلیم، ارتباطات فرهنگی، تاثیر معماری غرب و... بر شکل گیری معماری کاخ های تهران اثر شایان توجهی گذاشته است. در این پژوهش علاوه بر مطالعه عوامل فوق در حوزه اختلاف نظرها مخصوصا در چگونگی تاثیرات معماری هر عهد، سیر تحول آن در هر دوره نیز بررسی می شود. در این راستا، پژوهش حاضر معماری کاخ های هر دوره از حکومت پادشاهان قاجار را به تفکیک بررسی کرده و روند تغییرات آن را مورد مطالعه قرار می دهد و تفاوت ها و شباهت های آن ها را ازلحاظ سبک شناسی معماری مقایسه می کند. این پژوهش در پی شناخت چرایی و چگونگی دستیابی معماران به این الگوی مشخص و میزان تاثیر پذیری از فنون گذشته و تاثیر معماری غرب بر معماری این دوره است. مهم ترین بناهای این دوره با روش مشاهده میدانی و مطالعه کتابخانه ای و همچنین پژوهش های پیشین با شیوه پژوهشی توصیفی-تحلیلی و تطبیقی، بررسی شده اند و از میان آن ها وجوه افتراق و اشتراک هریک موردارزیابی قرار گرفته است. باتوجه به این که تاکنون برروی کاخ های تهران و معماری دوره قاجار از منظر سبک شناسی و ویژگی آن ها تحقیق شاخصی صورت نگرفته، این مقاله می تواند با شناخت عوامل و نحوه شکل گیری معماری کاخ ها، خلا تحقیقاتی موجود را تا حدودی پوشش دهد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که با وجود برخی تاثیرگذاری معماری غرب در این دوره، کماکان معماری این دوره بر پایه اصول بنیادین معماری ایرانی-اسلامی، مانند اصل درون گرایی، محرمیت و... استوار بوده است.
خلاصه ماشینی:
برخی از تاریخنگاران این دوره را تقلید صرف از سبک معماری غربی میدانند (طالبزاده، 1386: 14)؛ برخی دیگر، اما معتقدند نگاه خودانتقادی ناشی از شکست در جنگهای ایران و روسیه باعث شد در جامعۀ ایرانی دورۀ قاجار گرایشهایی تحولخواهانه شکل بگیرد که معماری متفاوت قاجار نیز محصول همین رویکرد آرمانگرایانه است.
پرسش و فرضیات پژوهش: با درنظر گرفتن این مهم که تأسیس و ساخت ارگ حکومتی تهران همزمان با پایتخت شدن این شهر و ساخت حصار ناصری است، پرسش اصلی این است که، نحوۀ شکلگیری و سیر تحول کاخهای دورۀ قاجار چگونه بوده است؟ پژوهش حاضر در پی شناخت چرایی و چگونگی دستیابی معماران به این الگوی مشخص و تأثیرپذیری از فنون گذشته و سبک نئوکلاسیک غرب و همچنین نحوۀ ارتباط و شباهتهای آنها با یکدیگر است.
در مقالهای تحتعنوان «بررسی معماری و شهرسازی در دورۀ قاجار» به عوامل تعیینکننده در معماری دورۀ قاجار پرداخته و به این نتیجه رسیده که دورۀ قاجاریه شیوۀ جدیدی در معماری ایجاد کرده و معماران این زمان نیز دنبالهرو معماران صفویه بودهاند، و گرایشهای متفاوت و بعضاً متضاد در معماری این دوره ناشی از اختلاف در گرایشهای سیاسی و مذهبی این عصر از تاریخ ایران است (فرهاد و کاشانی، 1:1389).
پیشینۀ تاریخ شکلگیری ارگ سلطنتی کاخ گلستان و ویژگی کالبدی کاخهای این دوره یکی از درخشانترین دورههای هنری ایران پس از اسلام دورۀ صفویه است (کنبی، 1388: 34).
در این دوره استفاده از ساعت در بالاترین نقطۀ ساختمان برای اولینبار رواج پیدا میکند و عناصر تزئینی خارجی کاشیکاری (هفترنگ و برجسته) معماری تلفیقی و ترکیبی از معماری سنتی و فرنگی شکل میگیرد (مختاری، 1374: 19)، نمونۀ موردی «عمارت شمسالعماره» و «کاخ سلطنتآباد» در تهران است (تصویر 12).