چکیده:
از جمله مباحث مهم در دو حوزه جرمشناسی و اخلاق اسلامی، شرم و حیا است که تأثیرات آن در پیشگیری از رفتارهای نابهنجار و مجرمانه مورد تأکید هر دو حوزه دانشی یادشده است؛ باوجوداین، دقت نظر در مبانی و یافتههای جرمشناسی و آموزههای اخلاق اسلامی، میتواند تفاوتهای ظریفی را که این دو با یکدیگر در این محور، یعنی تأثیر شرم بر پیشگیری از جرم دارند آشکار سازد. پژوهش حاضر میکوشد تا با روش توصیفی – تحلیلی این موضوع را مورد واکاوی قرار دهد. یافتههای این پژوهش حاکی از آن است که باوجود اشتراکات شرم از نظر ماهیت و اصل پیشگیری از جرم، تفاوتهای معناداری بیین این دو حوزه دانشی از جهت قلمرو، دامنۀ بازدارندگی، عوامل و مؤلفهها و همچنین به لحاظ کیفیت و چگونگی تأثیرگذاری، وجود دارد.
خلاصه ماشینی:
تفاوت حیا و خجالت را در این امر دانسته است که معمولاً شخص خجالتزده از عملی که قبلاً انجام داده ناراحت شده و تغییراتی در چهره او پدیدار میشود، ولی شخص باحیا بهوسیلۀ همین ویژگی از عمل ناشایست خودداری میکند و به دلیل توسعۀ کلام گاهی بهجای خجالت، واژۀ «حیا» بهکاربرده میشود.
(John Braithwaite, 1989: 69) تفاوت شرم بعد از انجام دادن اعمال ناشایست و مجرمانه و شرم قبل از آنها، در این است که شرم نوع اول، امر انفعالی و زمانمند است که آثار آن به دنبال ارتکاب عمل قبیح بهصورت سرخرویی در چهرۀ شخص شرمسار پدیدار میشود و بعد از مدتی رفع میشود، از این نظر ارزشمند است که چنین انسانی قابلیت اصلاح را دارد که از اعمال مجرمانه خویش پشیمان میشود و زمینه توبه و اصلاح او را فراهم میکند.
ازنظر پیشگیری خصوصی، شرم بدنامکننده، بسیاری از مجرمان را از ارتکاب مجدد جرم بازمیدارد؛ چون آنان نمیخواهند بار دیگر تجربۀ تلخ مجازات و شرمساری مجدد را تجربه کنند و افزون براین، این نوع شرم مجرمان را به سمت اتخاذ تدابیر و فعالیتهایی وادار میکنند تا جامعه از موضع طردکنندگی خویش دست بکشد و آنان اعتبار و جایگاه اجتماعی ازدسترفته خود را ترمیم نمایند.
شرم این عامل کنترل را نیز بهخوبی تقویت میکند؛ چون در بیشتر موارد شرم انسان این امر ناشی میشود که نمیخواهد با رفتارهای بزهکارانه، اعتبار اجتماعی خود را که سرمایه بزرگی برای او به شمار میرود، از بین ببرد.
بر اساس آیات قرآن و روایات، انسان دیندار، علاوه بر شرم از افراد جامعه و وجدان، از خداوند متعال، ملائکه و اولیاءالله نیز میشرمد و اعتقاد به نظارت آنان موجب شرم از ارتکاب اعمال ناشایست و مجرمانه میشود.