چکیده:
گفتوگوی علمی و دینی اسلام با ادیان بر مبنا و منطق «عقلانیت»، ضرورت حتمی است. هدف این جستار که به روش تحلیلی-اسنادی تدوین یافته، تبیین نقش عقلانیت بهمنظور کشف و فهم حقیقت در گفتوگوی اسلام با ادیان است. گفتوگو با ادیان برپایهی دو نوع عقلانیت فطری و وحیانی، هماندیشی، همپذیری، صلح و زیست مسالمتآمیز را به همراه دارد. عقلانیت فطری، قوهی تعقّل و وجه تمایز انسان از حیوان است و این عقلانیت، منطق و مبنایی اصلی استدلال هر انسان است. عقلانیت وحیانی (قرآن)، بهمثابه معتبرترین منبع معرفتی اسلام، نقش اساسی در گفتوگوهای انسان مسلمان با ارباب ادیان دارد که به مهمترین مصادیق آن (آیات) اشاره کردهایم. در این گفتوگوها، تمرکز عقلانیت وحیانی بر مفاهیم مشترک و عام است؛ ازاینرو، دیالوگ بر اساس مفاهیم عام و مشترک که ناظر بر فطرت الهی انسان است، به گفتوگوی منطقی سازنده میانجامد. متد عقلانیت وحیانی در گفتوگوی با پیروان ادیان، گفتوگو به«روش احسن» است که روش عقلی است. این روش، دارای اصول، شرایط و پیششرطهایی است که رعایت آنها منتج به گفتوگوی ثمربخش میشود. محورهایی گفتوگو، مسائل بنیادین و حقایق اساسی مانند صلح، کرامت انسانی، خدامحوری، توحیدگرایی و مشترکات انسانی است.
The scientific and religious dialogue of Islam with religions based on
"rationality" seems a necessity. The purpose of this research, which has
been compiled by analytical-documentary method, is to explain the role of
rationality in order to discover and understand the truth in the dialogue of
Islam with religions. Dialogue with the heavenly religions, based on both
innate and revelatory rationality, leads to understanding, like-mindedness,
acceptance, peace, and living a life free from challenge and violence.
Instinctive rationality is the power of reason and the distinguishing feature
of man from the animal, and this kind of rationality is the logic and the
fundamental basis of every human reasoning. Revelation (Qur'an)
rationality, as the most authoritative source of knowledge of Islam, has a
fundamental role in the religious and scientific dialogue of the Muslim
man with the masters of religions and sects, of which we have mentioned
the most important examples (relevant verses). In these dialogues, the
focus of revelatory rationality is on common and universal concepts;
Hence, dialogue, based on this kind of common general concepts,
observes the divine nature of man, leads to a logical and constructive
dialogue. The method of revelatory rationality in dialogue with followers
of religions, is the "good method" which is a rational method, but it has
principles, conditions and preconditions, the observance of which results
in a fruitful dialogue. These conversations focus on fundamental issues and
fundamental truths such as world peace, human dignity, Godcenteredness,
monotheism, and human commonalities.
خلاصه ماشینی:
بنابراین سؤال اصلی این نوشتار درباره نقش و جایگاه عقلانیت در گفتوگوی اسلام با دیگر ادیان بهمنظور کشف و فهم حقیقت است.
پیششرطها و اصول حاکم بر گفتوگوی بینالادیانی از منظر قرآن کریم، چند چیز بهعنوان پیششرط گفتوگو مطرح است که باید در گفتوگوهای دینی، مورد توجه قرارگیرند: 1- عقلانیت و خردورزی: حقیقت این است با کسانی که اهل منطق و تعقّل نیستند، نمیشود بحث و گفتوگو کرد؛ زیرا کسانی که عقلانیت را به کار نمیگیرند، به تعبیر قرآن کریم از شنیدن و گفتن حرف حق کر و لالاند، بدترین جانداران هستند (انفال: 22).
آنچه ذکر شد، از جمله پیششرطهای مهم گفتوگوهای دینی است، اما اصول حاکم بر گفتوگوی دینی که در سیره معصومین(ع) مورد تأکید بوده را میتوان در عناوین ذیل برشمرد: رعایت ادب و اخلاق اسلامی، داشتن سعهصدر و تحمل عقاید و آرای دیگران، پرهیز از ورود به جدالهای بیحاصل، استفاده از روشهای عقلی و استدلالی در گفتوگو، استفاده از روش ترغیب و تشویق بهجای تهدید و ارعاب، توجه به نکاتِ قابلاحترام برای مخاطب، تکیه بر اصول مشترک بین ادیان، گفتوگو با هدف کشف حقیقت، استناد بهمنابعِ مورد اعتماد مخاطب، تسلط بر منابع دینی مخاطب، و ایمان به انبیای گذشته، از مهمترین اصول حاکم بر گفتوگوی بینالادیان است که باید در یک دیالوگ علمی یا دینی، مورد توجه قرار گیرد.
گفتوگو برپایهی اصل کرامت انسانی و عقلانیت فطری با توجه به اینکه اسلام دین فطری است، میتواند فطرت و عقلانیت فطری انسان را مبنا و محور گفتوگوی خویش با دیگر ادیان قرار دهد.