چکیده:
مفهوم امتیاز و پیدایش شرکتهای امتیازی در حقوق عمومی بر سه مبنا استوار است: پیدایش شخصیت حقوقی، مسئولیت محدود و انحصار. شخصیت حقوقی، ابتدا در اصناف و شرکتهای تنظیم بازار پدید آمد و مسئولیت محدود، محصول تأسیس شرکتهای امتیازی است؛ از میان سه معنای امتیاز، انحصار، برجستهتر است: سلب اهلیت از اتباع و تخصیص آن به یک شخص داخلی یا خارجی؛ اما نمیتوان «امتیاز» را به «انحصار» تقلیل داد. امروزه هر سه ویژگی «امتیاز»، در شرکتهای دولتی متجلی است. در ایران، قانون به چنین شرکتهایی، مشروط به تأمین منافع عمومی، شخصیت حقوقی اعطا میکند و مسئولیت محدود آنها نه از سرمایه که از قانون ناشی میشود. همچنین این شرکتها، گاه در چارچوب ملیسازی، از انحصار نیز برخوردارند. مقالة حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی، به مبانی حقوقی پیدایش و فروپاشی شرکتهای امتیازی و تأثیرات آنان بر شرکتهای دولتی معاصر میپردازد.
The concept of monopolistic concession and the emergence of chartered companies are based on three bases: the identification and integration of legal entities, limited liability, and monopoly. The institution of legal personality first emerged in guilds and regulated companies and the limited liability company is the product of chartered companies. But, among the three aforementioned bases, monopoly is the most prominent feature of a chartered company, namely the disqualification of citizens from an economic activity and its assignment to an internal or external person. Chartered companies are not a thing of the past; today, "charter" is also a feature of state-owned companies that are established to serve the public interest, relying on monopolies in business within the framework of law. In Iran, the law grants legal personality to such companies. This article uses a descriptive-analytical method to examine the legal basis of the emergence and disappearance of chartered companies and its impact on contemporary state-owned companies.
خلاصه ماشینی:
شخصيت حقوقي، ابتدا در اصناف و شـرکت هـاي تنظيم بازار پديد آمد و مسئوليت محدود، محصول تأسيس شرکت هاي امتيازي اسـت ؛ از ميـان سه معناي امتياز، انحصار، برجسته تر است : سلب اهليت از اتباع و تخصيص آن به يـک شـخص داخلي يا خارجي؛ اما نميتوان «امتيـاز» را بـه «انحصـار» تقليـل داد.
امتيازنامۀ کمپاني هند شرقي بريتانيا، بيان ميدارد شرکت از شخصيت حقوقي برخـوردار اسـت و از رويکـرد حقـوقي، اهليت لازم را براي تملک و اجارة اراضي و انعقاد قرارداد، طـرح دعـوا و دفـاع در برابـر دعـاوي، داراست (١٦٠٠ ,Charter granted by Queen Elizabeth to the East India Company).
در امتيازنامۀ کمپاني هند شرقي هلند آمده است ، ادغام شرکت هـاي پيشـين و تأسـيس شـرکت جديـد براساس اختيارات و اقتدارات حاکميتي، تأييد و تنفيذ شده است و نقض امتيازنامه ، تجاوز و تعدي بـه فرمان حاکميتي است (١٦٠٢ ,Charter of the Dutch East Indies Company, VOC).
هرچند اغلب امتيازنامۀ مقدم نيز بايد در بازة زماني متعارفي به تحقق حقوق مکتسب از طريـق تصـرف مـؤثر منجر شود، در امتيازنامۀ کمپاني هند شرقي هلند آمده است : در مواردي که پيش از اين ، بـراي سفر به شرق دماغۀ اميد نيک تا تنگۀ ماژلان ، به پاره اي شرکت هـا، اجـازه اي اعطـا شـده اسـت ، مجوز مذکور، در دورة اعتبار آن ، به قوت خود باقي خواهد بود؛ منوط بـه آنکـه حـداکثر، چهـار سال از زمان صدور امتيازنامۀ حاضر، کشتيها[ي شرکت هاي مذکور] اعزام شـوند ( Charter of .