چکیده:
پرداختن به فلسفهی سیاست، آیین شهریاری و جستجو از جامعهی مطلوب، یکی از دغدغههای فکری حکیمان مسلمان بوده است و بحث و گفتگو در باب چنین جامعهای و تفلسف و نظریهپردازی در خصوص آن از مشغلههای جدی آنان به شمار میآید. بخش مهمی از آثار فلسفی که توسط مسلمانان تولید شده است، به بازتاب اندیشهی فلسفی آنان در باب جامعه اختصاص یافته است.
در این مقاله، نخست، عوامل طرح و پردازش این مسأله در ذهن و زبان
حکیمان مسلمان و منابع الهام بخش آنان بررسی شده است. یکی از منابع اساسی الهام بخش فیلسوفان ما برای طرح چنین مباحثی، قرآن بوده است. از همین رو، ضمن بررسی چند و چون اثرگذاری این منبع ارزشمند بر فلیسوفان مسلمان، مؤلفههای اندیشهی سیاسی در قرآن و آسیبشناسی وضعیت موجود و ترسیم وضعیت مطلوب در خصوص فرد و جامعه از منظر قرآن مورد بحث قرار گرفته است. افزون بر منبع وحیانی، عواملی که به عقلانیت فلسفی مسلمانان مربوط میشود و همین طور تأثیرپذیری آنان از میراث فلسفی یونان باستان، که در جریان نهضت ترجمه به دنیای اسلام منتقل شد، بخش دیگری از مطالب این مقاله را به خود اختصاص داده است.
نخستین فیلسوفی که در دنیای اسلام مباحث مستقل و منظمی در خصوص جامعهی مطلوب و ارکان و مؤلفههای آن مطرح کرد و آثار متعددی در باب آن تألیف نمود، فارابی است؛ به همین جهت است که او را بنیانگذار فلسفهی سیاسی در دنیای اسلام نامیدهاند. نگارنده ضمن گزارش دیدگاه فارابی و بررسی عناصر اندیشهی سیاسی او، کارنامهی اخلاف او را نیز ورق زده است، و ضمن معرفی آثاری که دربارهی اندیشههای سیاسی ابن سینا، شیخ اشراق، ملاصدرا - فیلسوفانی که هر کدام مکتبی مستقل در حوزهی اندیشهی اسلامی بنیاد گذاشتهاند - به رشتهی تحریر درآمده است، مواضعی را که خود این فلیسوفان بالاستقلال یا به تبع مباحث دیگر، بحثهای یاد شده را مطرح کردهاند، معرفی نموده است. افزون بر آنها کارنامهی اندیشمندانی همچون ابن خلدون، خواجه نصیرالدین طوسی و کسانی که به هر جهت فیلسوف صاحب مکتب محسوب نمیشوند، نیز مرور شده است.
خلاصه ماشینی:
"(نصر، 1371 ، 17) برای دستیابی به مدلی که فارابی برای جامعهی مطلوب خود ارائه داده و نام آن را مدینهی فاضله نهاده است، باید پاسخهای او را به چند سؤال اساسی زیر به دست آوریم: 1 ) اصول و مبادی مدینهی فاضله از منظر فارابی چیست؟ 2 ) ماهیت و غایت سیاست چیست؟ 3 ) حاکم جامعهی مطلوب از منظر فارابی کیست و چه ویژگیهایی دارد؟ 4 ) مدینههای غیرفاضله از نظر فارابی چه جوامعی هستند و خصایص مدینههای مضاد با مدینهی فاضله کدامند؟ مبانی جامعهی مطلوب از نظر فارابی در پاسخ سؤال نخست، با عنایت به منابع فکری فارابی، یعنی آموزههای دینی و مذهبی، به ویژه نظریهی امامت در مذهب تشیع، و میراث فلسفی یونان باستان، به ویژه آموزههای فلسفی ارسطو، افلاطون و اندیشههای نوافلاطونی، اصول و مبانی جامعهی مورد نظر فارابی را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد: - مبانی جهانشناختی؛ - مبانی انسانشناختی؛ - مبانی الهیاتی.
جامعهی مطلوب از دیدگاه ابن خلدون (متوفی 707) از میان اندیشمندان مسلمان، محمد بن عبدالرحمن بن خلدون، فیلسوف و جامعهشناس اسلامی و بنیانگذار فلسفهی تاریخ، با بهرهگیری از دانش وسیع خود ضمن توجه به ابعاد وجودی انسان، تیپولوژی روانی آدمیان، تأثیر محیط و اقلیمهای جغرافیایی بر او، راه واقع نگری در پیش گرفته و ضمن توصیف همه جانبهی اوضاع و احوال اقالیم، نظامهای اجتماعی مختلف کشورها و طرز اندیشه و سنتهای آنها، به صورت پسینی ملتها را از نظر نظامات و استعداد قبول نظامات مختلف، مورد بررسی قرار میدهد و نظام لایق به هر یک را نشان میدهد و فیلسوفانه علل انقراض و انحطاط هر ملتی را برمیشمارد."