خلاصه ماشینی:
"(آدمیت،6531:654) مدارس نوین همگانی نخستین مدرسه یا مکتبی که با شیوهء نوین آموزشی بیرون از حوزهء قدرت و نفوذ دربار و درباریان و حکومت و برای فرزندان عامهء مردم،به دست یک اصلاحگرای نوآور برخاسته از میان تودهء مردم بنیان نهاد شد،مدرسهء میرزا حسن آقا،فرزند آخوند ملا مهدی تبریزی بود.
(همو،283-383) مدرسهء شوکتیهء بیرجند گذشته از مدارس جدید دیگری که در شهرهای بزرگ و کوچک مناطق مختلف ایران یکی پس از دیگری به همت شماری از نیکوکاران فرهنگ دوست پدید آمد،در شهر بیرجند، نخستین مدرسه به سبک جدید و باگرتهبرداری از دار الفنون تهران در ذی حجهء 6231 ق.
در این میان،عاملهای چندی درپیروزی شوکت الملک بر این چالشها و توفیقش در تداوم بخشی راه و اندیشه نوجویانهاش موثر بودند که به شماری از آنها اشاره میشود: 1-پشتیبانی آشکار و مجدانهء چند روحانی روشناندیش بیرجند،از جمله عالم برجستهء روحانی حاج شیخ هادی هادوی،از شوکت الملک و مدرسهاش و ترغیب و تشویق مردم به فرستادن فرزندان خود به آن مدرسه.
(ناظم الاسلام کرمانی،6431:191/1) در این هنگام،مردانی که بیدار و سعادت ایرانیان را میخواستند و چنین میاندیشدند که فقط از راه نشر و توسعهء فرهنگ و آموزش مردم و تغییر نظام تعلیم و تربیت سنتی و تعدیل نگاههای تاریکبینانه نسبت به سوادآموزی تودهء مردم میتوان جامعه را از عقبماندگی نجات داد،با ایثارگری و فداکاری و گذشتن از جان و مال خود با گروههای سنتگرای تاریکاندیش به چالش برخاستند و با تحمل اتهامات و ناسزاها،نظام نوین آموزش را در شهرهای مختلف ایران و روستاهای دور افتاده بنیاد نهادند."