خلاصه ماشینی:
"این پدیدهها در جامعه اسلامی حوزه معارف دینی را هم گاه متأثر میسازند چنانکه در جنگهای ایران و روس، فقیهان به تبیین بعد فقهی دفاع و جهاد پرداختند و رسالههای مستقلی در این باب نگاشتند.
علاوه بر اینها نیروهای حکومتی و دولتی آن روزگار برای بسیج نیروها و دفع تجاوز چارهای جز توسل به فقیهان بزرگ و متنفذ نمیدیدند، از اینرو مسأله اذن فقیه جامع الشرایط و نیابت از او برای فراخوان مؤمنان به صحنه کارزار و اداره جنگ به عنوان مسألهای جدی و حیاتی مطرح شد.
در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، گر چه این دستآوردها مورد تجزیه و تحلیل و جمعبندی قرار گرفته، ولی به آثار و ثمراتی که این رویداد در عرصه علمی و فقهی ایجاد کرده توجهی نشده است.
شایسته است اجتهادها و فتاوای فقهی مربوط به جنگ، بویژه در زمینه مسائل مستحدث، جمعآوری، تبویب و تنظیم گردد و مورد بررسی و بازنگری قرار گیرد، بیتردید این جهاد و اجتهاد چراغ راه آیندگان خواهد بود."