خلاصه ماشینی:
"از اینرو موضوع سخن بیشتر همکاری مردمی است که در تأسیس و ادارهء این نهادها و تأمین زندگی علمی و تحصیلی استادان و دانشآموزان و تهیهء اماکن مسکونی و تدارک ابزار و لوازم تحصیل و ایجاد کتابخانههای عمومی از دسترنج و دارایی شخصی و وقف املاک و مستغلات خود مایه گذاشتهاند،نه اقدامات حکمرانان،از خلیفگان و شاهان و امیران و وزیران گذشته که گاه از طریق مصادره و غصب اموال و بیشتر برای کسب جاه و شهرت و احیانا از روی دانش دوستی و خیرخواهی آثاری از آنان به یادگار مانده و یا حکومتهای معاصر که با دولتی شدن بسیاری از نهادهای علمی آموزشی،ادارهء فرهنگ و آموزش کشور را از سطوح ابتدائی تا عالی،از طریق اخذ مالیات و دیگر منابع مالی دولتی بر عهده گرفتهاند و با همهء تلاش و کوششی که در این راه از خود نشان دادهاند اقداماتشان بدون مشارکت و یاری مردم نارسا مینماید.
کمپفر یادآور شده که در ساختن تأسیسات عام المنفعه و اختصاص موقوفات و ادارهء آنها بین شاه و رجال و ثروتمندان کشور رقابت بود41،اما باید دید بازده کیفی و فکری این مساجد عالی و مدارس باشکوه و برخوردار از موقوفات چه بود و بیش از 002 مدرسه و مسجد اصفهان51با آن همه استادان و طلاب کدام گره را از مشکلات علمی این کشور گشود و درست در زمانی که اروپای مسیحی برخاسته از خواب قرون وسطایی رنسانس علمی و صنعتی خود را آغاز کرده و برای یافتن بازار مصرف محصولات صنعتی خود به شرق چشم دوخته بود،روحانیون و رجال علمی برخوردار از حمایتهای مردمی و دولتی،چه چارهای اندیشیدند و چه تحولی در برنامههای درسی این نهادهای علمی و آموزشی و این همه همکاری و استقبال تودهها در رویکرد به دانشهای نو ایجاد کردند."